Quy hoạch khảo cổ học: Bảo tồn, phát huy giá trị di sản

Có một Bắc Ninh cổ trong lòng đất

Ngay từ buổi bình minh của lịch sử nhân loại, con người đã có mặt tại Bắc Ninh. Sinh thời, khi nghiên cứu về địa văn hóa xứ Bắc - Kinh Bắc, Giáo sư Trần Quốc Vượng từng khẳng định: Với vị trí địa lí trọng yếu và lịch sử lâu đời, Bắc Ninh là điểm giao thoa, tiếp biến giữa văn hóa bản địa và các luồng văn hóa ngoại sinh như Hán, Ấn, Chăm... đã tạo nên không gian văn hóa đa tầng độc đáo kéo dài từ thời tiền sử đến thời Lý - Trần.

Giới nghiên cứu đương đại đánh giá, Bắc Ninh là một trong những địa phương có mật độ di tích khảo cổ học dày đặc bậc nhất miền Bắc. Không gian khảo cổ học Bắc Ninh trải rộng và đa dạng, nổi bật là các di chỉ cư trú cổ tại vùng núi Yên Tử; các di chỉ văn hóa Đông Sơn dọc sông Dâu, sông Tiêu Tương cổ; đến trung tâm hành chính, thương mại Luy Lâu thời Bắc thuộc, gắn với quá trình truyền bá Phật giáo tại chùa Dâu, chùa Tổ... Sang thời Lý, Trần, Lê, Nguyễn, hệ thống di tích khảo cổ học cũng vô cùng đậm đặc với chùa Phật Tích, chùa Dạm, đền Đô, khu lăng mộ các vua Lý; tiếp đến là chùa Bổ Đà, chùa Vĩnh Nghiêm và hệ thống các di tích thuộc thiền phái Trúc lâm Yên Tử, thành Xương Giang, những địa điểm Khởi nghĩa Yên Thế, làng cổ Thổ Hà, Vân Hà... đều cất giữ những địa tầng văn hóa của lịch sử dân tộc.

Hệ thống di tích khảo cổ học tại Bắc Ninh phản ánh tiến trình phát triển liên tục, từ văn hóa Đồng Đậu, Gò Mun (thời tiền sử), văn hóa Đông Sơn, Hán - Đường (sơ sử), đến thời kỳ độc lập tự chủ của các triều đại Lý, Trần, Lê, Mạc, Nguyễn. Hàng trăm nghìn hiện vật đã được phát hiện qua quá trình nghiên cứu, khai quật: Từ công cụ đá, đồ đồng, đồ gốm, khuôn đúc trống đồng, đến dấu tích kiến trúc, mộ táng, tháp Phật, lò gốm… Tất cả là minh chứng sinh động cho quá trình cư trú liên tục và nền văn minh rực rỡ của các cộng đồng cư dân trong suốt hàng nghìn năm lịch sử.

Giá trị của di sản khảo cổ ở Bắc Ninh không chỉ giới hạn trong nghiên cứu khoa học, giáo dục truyền thống, mà còn là nguồn lực to lớn để khai thác phát triển du lịch văn hóa tâm linh và xây dựng bản sắc cho đô thị hiện đại. Chính vì thế, việc quy hoạch, bảo tồn và phát huy giá trị các địa tầng văn hóa cổ tại Bắc Ninh là trách nhiệm và nhiệm vụ chung đang đặt ra.

Gìn giữ di sản cho mai sau

Bảo tồn tài nguyên di sản khảo cổ là bài toán khó và hết sức phức tạp. Bởi không giống như di tích kiến trúc hiện hữu trên mặt đất, di sản khảo cổ học ẩn sâu dưới lòng đất, khó nhận diện, dễ bị xâm hại trong quá trình xây dựng. Hơn nữa, do phân bố rộng, nhiều điểm chưa được nghiên cứu đầy đủ, lại nằm trong các khu vực có tốc độ đô thị hóa cao nên công tác điều tra, khảo sát gặp nhiều khó khăn.

Thực tế cho thấy, tốc độ phát triển đô thị và công nghiệp tại Bắc Ninh đang đặt di sản khảo cổ học trước nguy cơ mai một. Nhiều khu vực, dù đã phát hiện dấu tích khảo cổ nhưng do thiếu quy hoạch tổng thể nên công tác xử lý còn bị động, lúng túng. Như trường hợp di tích thuyền cổ được phát hiện trong quá trình cải tạo ao thả cá của một hộ dân ở khu phố Công Hà (phường Song Liễu) đầu năm 2025 là một ví dụ. Nếu như chủ ao thiếu trách nhiệm, hoặc không kịp thời báo với cơ quan chuyên môn thì di tích thuyền cổ rất có thể đã bị máy xúc phá nát...

Tiến sĩ Phạm Văn Triệu, Trưởng Phòng Khảo cổ học lịch sử (Viện Khảo cổ học) khẳng định: “Mỗi di chỉ khảo cổ học dưới lòng đất giống như một cuốn sách lịch sử độc bản. Một khi bị xâm phạm, phá hủy thì cuốn sách đó sẽ bị phá hủy và biến mất mãi mãi”. Do vậy, quy hoạch khảo cổ học vừa là giải pháp bảo vệ di sản, vừa là công cụ pháp lý khoa học để khoanh vùng các khu vực đã và có khả năng chứa di tích. Chính quyền, ngành chức năng cần có các chương trình điều tra cơ bản. Một số di tích tiêu biểu phải được khai quật, đánh giá giá trị lịch sử văn hóa. Trên cơ sở đó, đưa quy hoạch khảo cổ học vào chiến lược phát triển tổng thể, tích hợp vào quy hoạch sử dụng đất, quy hoạch xây dựng nhằm tránh xung đột giữa bảo tồn và phát triển.

Khẳng định tầm quan trọng và sự cần thiết của quy hoạch khảo cổ học, Tiến sĩ Nguyễn Văn Đáp, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh phân tích: Khi có quy hoạch khảo cổ học, các dự án xây dựng sẽ có cơ sở để xác định rõ phạm vi ảnh hưởng, từ đó tránh được vướng mắc pháp lý và đình trệ tiến độ. Đồng thời, dữ liệu từ quy hoạch sẽ phục vụ cho việc lập hồ sơ, xếp hạng, bảo vệ di tích, cũng như lựa chọn các khu vực tiềm năng để đầu tư khai quật, trưng bày quảng bá, phát triển du lịch...

Việc lập quy hoạch khảo cổ học cần có sự phối hợp liên ngành gồm: Khảo cổ, địa chất, tài nguyên môi trường, dân tộc học, sinh thái học… Đây không phải là nhiệm vụ của riêng ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch mà cần có sự tham gia chủ động của các sở, ngành, địa phương liên quan từ việc khảo sát thực địa, xác định tọa độ, phân vùng bảo vệ, đến tích hợp trong quy hoạch không gian.

Trong dòng chảy đời sống đương đại, việc triển khai quy hoạch khảo cổ học không chỉ là trách nhiệm mà còn là thước đo tầm nhìn và năng lực quản lý phát triển bền vững của địa phương. Quy hoạch khảo cổ hôm nay để góp phần vào sự phát triển hiện tại và tương lai. Đó cũng là cách gìn giữ ký ức, nuôi dưỡng chiều sâu văn hóa của vùng đất Kinh Bắc - Bắc Ninh đang vươn mình hội nhập, phát triển và tỏa sáng.