Sau 15 năm mở rộng địa giới hành chính Hà Nội: Cần tư duy đổi mới về quy hoạch

Cũng có nghĩa chính quyền Hà Nội cần nhìn lại “thành quả” của công tác quy hoạch sau 15 năm để tiếp tục điều chỉnh? Bài viết này xin góp vài ý nhỏ cho vấn đề rất lớn này.

Đi tắt đón đầu?

Tin đồn Hà Nội mở rộng về phía Tây đã có từ lâu, nhất là trong giới buôn bất động sản. Vì họ thấy trong Đồ án Điều chỉnh Quy hoạch chung Hà Nội tới 2020 được Thủ tướng quyết định năm 1998 đã có nội dung Quy hoạch các đô thị, điểm dân cư Miếu Môn, Xuân Mai, Hòa Lạc (thuộc tỉnh Hà Tây) và Xuân Hòa, Phúc Yên (thuộc tỉnh Vĩnh Phúc) có trong chùm đô thị Hà Nội.

Đặc biệt, năm 2005, khi Hà Nội khởi động mở rộng đường Láng- Hòa Lạc, mở đường cho các dự án xây dựng bám hai bên trục đường này, thì chính quyền tỉnh Hà Tây cũng khởi động trục đường kinh tế Bắc Nam nối Sơn Tây, đường Tây Thăng Long. Và chỉ trong 3 năm (2005-2008), Hà Tây giao đất cho các chủ đầu tư làm 744 dự án đô thị bên hai trục đường này cho tới ngày sáp nhập vào Hà Nội⁽¹⁾.

Phải chăng cấp phép “đón đầu” là để dự án sẽ thuộc về Hà Nội, đặt Hà Nội vào sự đã rồi, ngay sau thời điểm sáp nhập? Bởi nó ngược với một quy luật phát triển đô thị rằng: “Quá trình đô thị hóa kéo theo sự phát triển của thị trường bất động sản, chứ không phải ngược lại.

Bởi vậy, theo tôi nếu cần đánh giá về hiệu quả của công tác quy hoạch Hà Nội sau 15 năm qua, thì trước tiên phải rà soát 744 dự án đô thị đã cấp. Bởi hàng chục ngàn ha đất đô thị được chính quyền Hà Tây cũ cấp (giai đoạn 2005- 2008) liệu rằng đã phạm vào hành lang thoát lũ tự nhiên của sông Hồng? Để rồi các trận mưa lớn đã gây ra ngập lụt sâu cả tháng trời ở Hà Nội, phải chăng cũng có nguyên nhân từ việc cấp phép này?

Kỳ vọng và kết quả

Mở rộng địa chính Hà Nội có nhiều lý do. Có ý kiến cho rằng là nhằm bổ sung quỹ đất để phát triển giao thông. Hay tăng thêm chỉ tiêu cây xanh, mặt nước, thêm nghĩa trang, bãi chôn lấp rác… Tất nhiên việc đánh giá từng mặt của nó cần những tổng kết khách quan, khoa học và cả thời gian, tiền bạc. Còn trong khả năng hữu quan của mình, tôi chỉ có thể so sánh các mục tiêu cụ thể đã đề ra với con số đã đạt được trên một vài lĩnh vực:

Về giao thông đô thị: Theo số liệu Báo cáo rà soát đánh giá, tỷ lệ đất giao thông/đất xây dựng là 10,07% đạt 50% so với mục tiêu (18-26%). Mật độ đường giao thông là 1,83 km/km2, đạt 15% mục tiêu đặt ra (10-13 km/km2)

Quy hoạch vẽ 10 tuyến  đường sắt đô thị, buýt nhanh (BRT) là 413 km. Mục tiêu đến 2020 đưa vào vận hành 178 km, nhưng đến năm 2022 mới có 13,5km đường sắt đô thị và 14km BRT hoạt động (tức là mới đạt 14,5%). Có 4 cầu mới bắc qua sông Hồng thì 3 cầu vay ODA (các cầu Thanh trì, Nhật Tân, Vĩnh Thịnh). Riêng cầu Vĩnh Tuy tự thu xếp vốn, hoàn thành hai giai đoạn sau 18 năm (2005-2023).

Tóm lại những gì đạt được còn rất khiêm tốn.

Về thoát nước và xử lý nước thải: Hà Nội vay ODA đầu tư dự án thoát nước, giai đoạn 1 sắp hoàn thành thì mưa ngập toàn thành phố (năm 2008). Năm 2023 hoàn thành trạm bơm chống ngập Yên Nghĩa thì không có nước dẫn. Hàng chục nhà máy xử lý nước thải nhưng sông hồ ô nhiễm chết cả trăm tấn cá (2). Nhà máy xử lý nước thải Yên Xá trị giá nửa tỷ USD hiện chờ nước thải dẫn qua 15 km về xử lý. Tiền tỷ USD đầu tư, hàng năm tốn kém ngân sách hàng chục triệu USD nữa... nhưng thành phố có hết nạn ngập úng và sông hồ có hết ô nhiễm thì vẫn là câu hỏi cần lời đáp?.

Về di dời bệnh viện, trụ sở, trường đại học: Nhiều trụ sở Bộ, ngành xây mới bên ngoài nhưng vẫn giữ trụ sở cũ bên trong(3). Đầu tư xây nhiều cơ sở 2, cái thì hoạt động cầm chừng, cái thì đắp chiếu, cơ sở cũ nội thành vẫn mở rộng nâng tầng quy mô lớn. Trường đại học xây mới ra ngoài, nhưng vẫn hoạt động cơ sở cũ. Trong khi đó nhiều quận, huyện đặc biệt là khu vực nội thành thiếu không gian công cộng, công viên, trường học công lập...(4)

Về đất đô thị và bất động sản: Dùng phương pháp số hóa hình học (Geometry digitization) bản đồ vệ tinh đêm (Earth at Nigth- 2022) cộng thêm bản đồ đô thị đã có nhưng không có người, cho thấy đất đô thị Hà Nội rộng lớn hơn khoảng 10 lần so với năm 2003 trong khi dân số chỉ tăng gấp đôi (từ 2,4 triệu năm 2003 lên 4,8 triệu năm 2022). Trong 10 năm (2011-2021) có hơn 70 triệu m2 sàn nhà ở thương mại, nếu cộng thêm số nhà ở tự xây có thể lên tới hơn 100 triệu m2 sàn, trong khi nhà ở xã hội, nhà ở công nhân trong các khu công nghiệp thì vẫn thiếu trầm trọng.

Một ví dụ khác, Hà Nội định ra Đô thị Mê Linh là thành phố cây hoa, hạ thầng hiện đại, môi trường chất lượng năng động công nghệ cao... Mục tiêu này đã đặt ra từ khi còn thuộc tỉnh Vĩnh Phúc, giai đoạn 2001 -2006 đã giao 500 ha đất để phát triển các trung tâm thị tứ. Đến khi nhập về Hà Nội và theo Quy hoạch chung xây dựng Thủ đô Hà Nội đến 2030, tầm nhìn 2050 được phê duyệt tại Quyết định 1259/TTg năm 2011 (QH1259) thì đất đô thị được quy hoạch gấp 12 lần (gần 6.000 ha)⁽⁵⁾.

Tuy vậy sau 15 năm (2008-2023) bên cạnh các khu dân cư cũ và khu công nghiệp gia công giá rẻ đang hoạt động, nhiều diện tích đất quy hoạch đô thị, giao cho các nhà đầu tư chỉ để san lấp, làm hạ tầng để mua đi bán lại, không có người ở, hàng ngàn ha đất để hoang hóa hàng chục năm. Năm 2023 thành phố mới thu hồi hai dự án đã có quy mô 200 ha⁽⁶⁾. Vừa qua lại có đề xuất chuyển thêm gần 2.000 ha đất nông nghiệp hai bên Đường vành đai 4 để phát triển bất động sản, trong khi những hệ luỵ tiêu cực, lãng phí của việc quy hoạch chất lượng thấp dẫn đường cho việc tạo thành các dự án treo, nguy cơ đô thị "ma" vẫn còn đó⁽⁷⁾.

Hành lang xanh hay "xám"?

Một trong những kỳ vọng nhất của Thủ đô là phải tạo được hệ thống hành lang xanh. Các tác giả bức tranh QH1259 đặt ra viễn cảnh hành lang xanh chiếm 70% trong tổng diện tích 3.432km2 thủ đô. Trong đó các tác giả chỉ ra vai trò quan trọng của 9 con sông chảy quanh Hà Nội, có tiềm năng 49km đường thủy. 

Nhưng bản vẽ là một chuyện, thực tế triển khai là chuyện khác. Kế hoạch đầu tư cho đường thủy tới 2020 chỉ bằng 1% đường sắt và đường bộ (4/470 nghìn tỷ đổng). Đó là chưa nói trên thực tế đầu tư cho đường thủy còn thấp hơn nhiều. Và báo cáo rà soát đánh giá việc thực hiện QH 1259 sau 10 năm (2011-2021) còn chỉ ra: “Vận tải đường thủy, đường bộ bị hạn chế do vướng tĩnh không cầu Long Biên và cầu Đuống”. Trong giai đoạn 2008-2023, Hà Nội  có các cầu và dự kiến xây mới bắc qua sông Hồng và sông Đuống, có chiều cao tĩnh không chênh nhau tới 4m: 7m -11m.

QH 1259 nhấn mạnh giá trị mặt nước các sông tạo nên cảnh quan thành phố sông hồ, nông nghiệp công nghệ cao đảm bảo cho vùng sản xuất nông nghiệp – nơi đang có 2 triệu người sinh sống còn đảm bảo chu trình tuần hoàn sinh thái cho gần 10 triệu người dân Thủ đô.

Nhưng theo Quy hoạch Tài nguyên nước do Bộ Tài nguyên môi trường công bố 2022: các sông Nhuệ, Đáy, Tô Lịch, Ngũ Huyện Khê, Bắc Hưng Hải thiếu nước và ô nhiễm, vùng ngập mặn xâm nhập Nam Hà Nội. Sau 12 năm (2008-2020) thực hiện đề án khắc phục ô nhiễm môi trường sông Nhuệ Đáy, đầu tư hơn 20 ngàn tỷ đồng nhưng thực trạng ô nhiễm chưa được cải thiện mà dai dẳng. Khảo sát thực tế cho thấy nhiều vùng sản xuất nông nghiệp trọng điểm Hà Nội hệ thống thủy lợi nội đồng vô hiệu, nông dân dùng nước ngầm sản xuất.

Cần tư duy đổi mới về quy hoạch

Sau 15 năm mở rộng Hà Nội, các đơn vị đang thực hiện “rà soát đánh giá quy hoạch cũ và đề xuất định hướng  điều chỉnh quy hoạch mới”. Tuy nhiên nên chăng thay đổi cách làm cũ, là vẫn dùng công cụ tô vẽ thủ công trên bản đồ, bản đồ vẽ đồ họa bằng máy tính in ra giấy, những dữ liệu thống kê nội suy, chủ quan… Bởi thế giới đã phổ biến dùng bản đồ vệ tinh có độ phân giải cao kết hợp với ảnh của thiết bị bay không người lái chụp, kết hợp phân tích quang phổ, giải đoán nhiệt để đánh giá hiện trạng tự nhiên xã hội…

Đó là chưa kể, hiện người ta đã dùng trí tuệ nhân tạo (AI) hỗ trợ phân tích, dự báo, đo lượng hiệu quả năng lượng, hiệu ứng sinh thái, mô hình mô phỏng để đánh giá  phòng ngừa rủi ro... Cụm từ cách mạng công nghiệp 4.0 đã được đề cập nhiều ở nước ta từ hai, ba năm nay. Trong vấn đề quy hoạch, do vậy cũng cần thay đổi tư duy, cần bắt nhịp và ứng dụng khoa học công nghệ, tận dụng những phát minh, sáng chế để nâng cao hiệu quả công việc, mà ở đây lại là việc đại sự.

Tháng 4/2023, Chính phủ công bố và triển khai Quy hoạch tổng thể Quốc gia, là căn cứ để lập các quy hoạch ngành, không gian biển, sử dụng đất quốc gia và quy hoạch vùng, địa phương. Hà Nội  điều chỉnh quy hoạch không thể cứ tiếp tục tư duy cũ, vẽ theo lối cũ mà cần “Tư duy mới – Tầm nhìn mới – Cơ hội mới – Giá trị mới” theo tinh thần chỉ đạo này.

________________

(1) https://tuoitre.vn/ha-noi-sau-mot-nam-mo-rong-nhung-nong-dan-khong-dat-319655.htm; https://thanhnien.vn/ha-noi-bat-dau-thu-hoi-du-an-treo-tu-thang-6-185343161.htm

(2) https://tuoitre.vn/tram-bom-4-700-ti-khong-co-nuoc-de-hoat-dong-khien-ha-noi-cu-mua-la-ngap-lanh-dao-tp-noi-gi-20230705104823786.htm; https://vnexpress.net/ha-noi-da-gom-200-tan-ca-chet-o-ho-tay-3478697.html.

(3) https://vietnamnet.vn/hang-loat-bo-nganh-co-tru-so-moi-van-khong-chiu-tra-tru-so-cu-553994.html; https://nguoidothi.net.vn/di-doi-tru-so-bo-nganh-truong-dai-hoc-ra-khoi-noi-do-khong-the-chan-chu-mai-39740.html; https://nguoidothi.net.vn/di-doi-tru-so-13-bo-nganh-ra-khoi-noi-do-gap-kho-do-chua-bo-tri-duoc-von-37153.html

(4) https://danviet.vn/2-benh-vien-nghin-ty-dap-chieu-co-hay-khong-su-moc-ngoac-loi-ich-nhom-20220921183126053.htm; https://tienphong.vn/ha-noi-thieu-truong-lop-qua-tai-duoc-bao-truoc-post1549582.tpo; https://laodong.vn/xa-hoi/ha-noi-nhieu-du-an-cong-vien-cham-tre-nguoi-dan-thieu-khong-gian-vui-choi-1038982.ldo.; https://laodong.vn/giao-duc/chuyen-gia-ly-giai-bai-toan-thieu-truong-thieu-lop-cho-tre-mam-non-1078796.ldo.

(5) https://thanhnien.vn/khan-hiem-nguon-cung-dan-ngheo-o-ha-noi-chat-vat-tim-mua-nha-o-xa-hoi-185230514014755387.htm; Quyết định số 1259/QĐ-TTG https://vanban.chinhphu.vn/default.aspx?pageid=27160&docid=101900.

(6) https://tienphong.vn/diem-ten-14-du-an-treo-dien-tich-gan-1000-ha-bi-thu-hoi-tai-huyen-me-linh-post1515124.tpo.; https://tuoitre.vn/ha-noi-thu-hoi-hai-du-an-do-thi-moi-giao-cho-hud-nhieu-nam-chua-trien-khai-20230614143458461.htm

(7) https://kientrucvietnam.org.vn/quy-hoach-vung-huyen-me-linh-phat-trien-giua-dong-chay-cua-lich-su-song-hong/.; https://vietnamnet.vn/hanh-lang-xanh-o-ha-noi-phai-duoc-thuc-hien-chu-khong-chi-tren-quy-hoach-822193.html