KỲ 3: “Linh hồn” của biển và đất – Kiến tạo một siêu đô thị đáng sống

Một thành phố có thể sở hữu một bộ máy hành chính hiệu quả và một hệ thống cảng biển - công nghiệp hiện đại, nhưng vẫn có thể chỉ là một “cỗ máy” vô hồn. Các nhà xã hội học đô thị từ lâu đã cảnh báo về hiện tượng “thành phố rỗng” - nơi có tăng trưởng kinh tế cao nhưng chỉ số hạnh phúc và “tính đáng sống” lại thấp. Nhiều thành phố cảng lớn trên thế giới, từ Marseille (Pháp) đến một số khu vực của Rotterdam (Hà Lan), dù hiệu quả kinh tế nhưng thường xuyên đối mặt với các vấn nạn xã hội phức tạp, sự phân hóa giàu nghèo, xung đột và các “khu vực bất an”.

Sự trỗi dậy của đại đô thị Hải Phòng (sau sự kiện hợp nhất lịch sử với Hải Dương vào tháng 7/2025) đặt ra một câu hỏi học thuật vô cùng thú vị: Làm thế nào để dung hòa hai bản sắc văn hóa tưởng chừng đối lập - một văn hóa biển phóng khoáng, gai góc, “ăn sóng nói gió”, mang tinh thần thương mại và hội nhập; với một văn hóa đất (xứ Đông) trầm mặc, tinh tế, “ăn chắc mặc bền”, mang đậm trầm tích Nho giáo và văn hóa làng xã?

Phép biện chứng giữa “an toàn động” và “an toàn tĩnh”

Trong lý thuyết đô thị hiện đại, an toàn không chỉ là con số thống kê về tỷ lệ tội phạm. Nó là một “cảm giác”, một loại vốn xã hội cho phép người dân tin tưởng vào không gian chung. Đại đô thị mới đang trình diễn một mô hình an toàn kép độc đáo.

An toàn và các từ sức sống đường phố

“Hành trình ẩm thực” tại Hải Phòng - một hiện tượng của riêng phần lõi đô thị Cảng là một chỉ báo xã hội đắt giá về mức độ an toàn. Từ góc độ xã hội học, nó không chỉ là một trào lưu ẩm thực. Nó là một cuộc trưng cầu dân ý về an ninh trật tự và người dân đã bỏ phiếu “tin tưởng” bằng chính đôi chân của mình, cả ngày lẫn đêm.

So với các tiêu chuẩn quốc tế, đây là một lợi thế cạnh tranh khổng lồ. Việc du khách quốc tế có thể thoải mái rảo bước trên đường Lạch Tray lúc 22 giờ đêm, hay len lỏi vào các ngõ nhỏ ở chợ Cát Bi là một điều không tưởng ở nhiều thủ phủ du lịch. Tại nhiều thành phố lớn, bất kỳ du khách nào cũng được dặn dò phải cảnh giác móc túi ở tàu điện ngầm, hay tránh xa một số “khu vực bất an” vào ban đêm.

Sự an toàn của “hành trình ẩm thực” không phải là một sự an toàn thụ động được tạo ra bởi hàng rào hay cảnh sát. Nó là một “an toàn động”, được tạo ra bởi chính “sức sống đường phố” - một khái niệm được nhà đô thị học Jane Jacobs khởi xướng. Khi đường phố luôn có “những cặp mắt trên đường phố” của cả người bán (cô bán bánh đa cua, chú bán bánh mỳ que) và người mua, nó tự tạo ra một cơ chế giám sát cộng đồng phi chính thức, khiến tội phạm không có “không gian” để hoạt động.

Sông Tam Bạc lung linh trong ánh đèn.

Việc một du khách làm rơi tiền và được cô bán hàng gọi lại trả (một trải nghiệm không hiếm), cho thấy một tầng sâu hơn: Sự tồn tại của vốn xã hội dựa trên niềm tin ngay cả trong một môi trường thương mại hỗn độn. Sự “thân thiện” ở đây không chỉ là nụ cười, mà là một sự bảo đảm ngầm về sự tử tế.

Sự “an toàn động” này không phải là ngẫu nhiên. Nó là kết quả của một nỗ lực có chủ đích. Các văn bản chỉ đạo của Ủy ban nhân dân thành phố (như Văn bản 3136 dịp lễ 30/4/2025) về việc “tăng cường bảo đảm trật tự an toàn giao thông, an ninh” cho du khách, cho thấy đây là một chiến lược được thực thi nghiêm túc. Trào lưu ẩm thực thành công vì lõi đô thị Cảng đã xây dựng được một môi trường xã hội "thân thiện" ở cấp độ nền tảng: Sự an toàn về tính mạng và tài sản.

Sức mạnh từ trầm tích văn hóa “Đất học”

Nếu sự an toàn của Hải Phòng là sự an toàn động của một thành phố hoạt động liên tục, thì phần hồn Hải Dương lại mang đến một định nghĩa khác: sự an toàn tĩnh, hay “an toàn mang tính cấu trúc”.

Hải Dương (cũ), trước khi hợp nhất, vốn đã là một đô thị loại 1, được mệnh danh là một “thành phố đáng sống” theo kiểu riêng: một đô thị xanh, sạch, bình yên. Sự an toàn ở đây không phải là việc bạn có thể đi ăn đêm lúc 2 giờ sáng, mà là sự an tâm tuyệt đối về an ninh trong các khu dân cư. Nó không dựa trên “những cặp mắt” của người lạ trên phố, mà dựa trên “những cặp mắt” của người quen trong làng xóm (sự giám sát của láng giềng).

Đây là sự an toàn được bảo chứng bởi các thiết chế xã hội phi chính thức. “Đất học” không chỉ sản sinh ra Trạng nguyên, nó còn sản sinh ra một hệ giá trị Nho giáo coi trọng trật tự, “tình làng nghĩa xóm” và sự tôn trọng các quy ước cộng đồng. Tỷ lệ tội phạm tại các vùng lõi của Hải Dương (cũ) luôn ở mức thấp không phải chỉ vì lực lượng công an, mà vì chính cấu trúc xã hội bền chặt này. Đây là sức mạnh của văn hóa, của hàng ngàn năm lịch sử.

Sự an toàn tĩnh này là thứ mà các đô thị mới ở nhiều nơi trên thế giới đang hướng tới. Nó là “tài sản” vô hình được hun đúc, là nền tảng lý tưởng cho việc an cư, xây dựng gia đình, và phát triển các khu dân cư cao cấp hay các trung tâm nghiên cứu cần sự ổn định, bình yên.

Sự hợp nhất đã tạo ra một phép biện chứng hoàn hảo về an toàn. Đại đô thị mới cung cấp cho người dân và nhà đầu tư cả hai: Sự sôi động, náo nhiệt của thành phố Cảng, và sự trầm lắng, an bình của Xứ Đông.

Trụ cột không gian nhân văn: “Quyền đối với thành phố”

Một thành phố “thân thiện” không thể chỉ “thân thiện’ với du khách hay nhà đầu tư (Kỳ 1), mà trước hết, nó phải “thân thiện” với chính người dân của mình, đặc biệt là những người yếu thế. Nhà triết học Henri Lefebvre gọi đây là “Quyền đối với Thành phố” - quyền được tiếp cận một cuộc sống đô thị có phẩm giá. Quyền này được thể hiện qua hai yếu tố: Chất lượng nhà ở (an cư) và chất lượng không gian công cộng.

Cuộc cách mạng “an cư”: Trả lại phẩm giá cho người dân

Trong nhiều thập kỷ, hình ảnh các khu chung cư cũ nát, xuống cấp (như Vạn Mỹ, Lam Sơn...) là một “vết sẹo đô thị” trên cơ thể Hải Phòng. Đó là một di sản “không thân thiện” của thời bao cấp, một biểu hiện của sự thất bại trong việc đảm bảo “quyền an cư” cho chính tầng lớp lao động nòng cốt của thành phố. Những căn hộ ẩm mốc, quá tải, bong tróc đã bào mòn chất lượng sống và lòng tự trọng của hàng vạn con người.

Cuộc cách mạng chỉ thực sự bắt đầu khi Hải Phòng quyết liệt thực hiện Đề án cải tạo, xây dựng lại chung cư cũ. Mục tiêu đến năm 2025 đáp ứng 70% nhu cầu chỗ ở mới cho các hộ dân là một cam kết chính trị đầy tham vọng.

Theo các chuẩn mực văn minh đô thị, “nhà ở xã hội” là một trụ cột, đảm bảo “quyền được sống” cho người dân. Những gì đang diễn ra ở Hải Phòng còn hơn thế. Nó không chỉ là “xây nhà”, nó là “trả lại phẩm giá”.

Khi thực hiện các cuộc phỏng vấn sâu với những người dân vừa dọn từ khu tập thể cũ ẩm mốc về căn hộ tái định cư mới khang trang, điều chúng tôi nhận được không phải là lời cảm ơn về “vật chất”, mà là sự xúc động về “tinh thần”. Một người phụ nữ lớn tuổi ở khu Vạn Mỹ nói: “Tôi sống gần hết đời người, chưa bao giờ dám mời bạn bè đến nhà chơi. Giờ nhà mới đẹp, tôi mời họ đến suốt”. Một người cha trẻ chia sẻ: “Con tôi lần đầu tiên có phòng riêng để học, không phải kê bàn ở góc bếp nữa”.

Những chia sẻ đó cho thấy chính sách này đã chạm đến tầng sâu nhất của “tính đáng sống”. Đây chính là triết lý “thân thiện” ở cấp độ nhân văn nhất: Đặt con người vào vị trí trung tâm của sự phát triển. Nó biến một chính sách kinh tế - xã hội thành một hành động hàn gắn vết thương đô thị, tái lập lại khế ước xã hội giữa chính quyền và người dân.

“Phục hưng” các dòng sông, trả lại “lá phổi xanh”

Một “linh hồn đô thị” không thể tồn tại nếu không có không gian công cộng - nơi người dân gặp gỡ, giao lưu, và hình thành ý thức cộng đồng. Một đô thị không thể chỉ có mùi dầu máy và tiếng container; nó cần “lá phổi xanh”.

Các nghệ sĩ Nhà hát Chèo Hải Dương hát trên sông Sặt mỗi dịp Tết đến xuân về.

Bất kỳ ai trân trọng giá trị đô thị đều hiểu giá trị của một dòng sông. Và khi đứng bên dòng sông Tam Bạc hôm nay, có thể thấy một cuộc “phục hưng” (sự hồi sinh) thực sự. Nơi từng là một bến xe nhếch nhác và một dòng sông “chết” vì ô nhiễm, giờ đây là một dải công viên ánh sáng rực rỡ, một không gian văn hóa cộng đồng, một “phòng khách” sang trọng của đô thị. Người dân chạy bộ buổi sáng, các cặp đôi hẹn hò buổi tối, các gia đình dạo chơi cuối tuần. Dòng sông đã “sống” lại và mang lại sức sống cho con người.

Việc cải tạo sông Tam Bạc không đơn thuần là “chỉnh trang đô thị”. Nó là một hành động chiến lược. Nó đã biến một “vùng lãng quên” thành một “tài sản chung”, tăng giá trị bất động sản, thúc đẩy du lịch, và quan trọng nhất là cải thiện sức khỏe tinh thần cho người dân.

Và một lần nữa, sự hợp nhất với Hải Dương lại mang đến sự bổ sung hoàn hảo. Nếu sông Tam Bạc là một cuộc phục hưng đô thị đầy sôi động, thì sông Sặt và hồ Bạch Đằng ở trung tâm Hải Dương lại đại diện cho một không gian công cộng mang tính “tĩnh tại”. Không gian công cộng của Hải Dương là những “lá phổi xanh” đúng nghĩa, nơi nhịp sống chậm lại, nơi người dân tập thể dục dưỡng sinh, nơi con người hòa mình vào thiên nhiên.

Sự song hành của hai hệ thống không gian công cộng này (Tam Bạc - Sặt) một lần nữa củng cố cho bản sắc kép của đại đô thị: Một nơi vừa đủ “sôi động” để làm việc và giải trí, vừa đủ “tĩnh lặng” để nghỉ ngơi và tái tạo năng lượng. Đây chính là bản chất của một “thành phố đáng sống”.

“Nhịp đập” của linh hồn đô thị

Một thành phố đáng sống phải là nơi người dân được “tắm” mình trong các hoạt động văn hóa đa dạng. Sự hợp nhất đã tạo ra một hệ sinh thái di sản văn hóa vật thể và phi vật thể thuộc hàng phong phú nhất cả nước, trở thành nền tảng cho sự phát triển của công nghiệp văn hóa và du lịch.

Khép lại hành trình 3 kỳ “giải mã”, có thể khẳng định “Thành phố thân thiện” không phải là một khẩu hiệu cảm tính. Nó là một học thuyết phát triển được thực thi nghiêm túc, một chiến lược ba trụ cột chặt chẽ.

Đại đô thị mới Hải Phòng đã xây dựng được một hệ sinh thái “thân thiện” hoàn chỉnh:

• Kỳ 1: “Thân thiện” trong Tư duy (Phần mềm): Một chính quyền kiến tạo, dám lắng nghe và hành động quyết liệt.

• Kỳ 2: “Thân thiện” trong Tầm vóc (Phần cứng): Một hạ tầng vươn tầm toàn cầu, kết nối Cảng - Hậu phương, giảm chi phí hậu cần.

• Kỳ 3: “Thân thiện” trong Linh hồn (Trái tim): Một xã hội an toàn tuyệt đối (an toàn động + an toàn tĩnh), một đô thị nhân văn “trả lại phẩm giá” cho người dân (an cư), “trả lại lá phổi xanh” (sông Tam Bạc, sông Sặt).

Và quan trọng nhất, Kỳ 3 đã chứng minh, đại đô thị này sở hữu một “linh hồn” toàn vẹn: Một đời sống văn hóa phong phú (từ Chọi trâu đến Ca trù, từ Bánh đa cua đến Bánh đậu xanh) và một di sản tinh thần thượng đỉnh (Di sản Thế giới Côn Sơn - Kiếp Bạc).

Nhiều thành phố cảng lớn trên thế giới đều phải vật lộn với “bẫy thành phố rỗng”, phát triển kinh tế nhưng đánh mất linh hồn. Kỳ tích của đại đô thị Hải Phòng là đang vươn mình thành một trung tâm hậu cần quốc tế (Kỳ 2) mà không đánh mất linh hồn. Ngược lại, nhờ cuộc hợp nhất lịch sử này, thành phố còn đang trở nên an toàn, đáng sống và nhân văn hơn (Kỳ 3), sở hữu một chiều sâu văn hóa mà không một thành phố cảng công nghiệp nào trên thế giới có được.

“Thành phố thân thiện” đã trở thành một bản sắc, một định danh mới. Đó là nơi “thân thiện” để đầu tư (Thể chế), “thuận lợi” để vận hành (Hạ tầng) và “đáng sống” để trở về (Linh hồn).