Kiến trúc như một quyền lực mềm: Ngoại giao văn hóa và vai trò của nó trong việc định hình sản xuất kiến ​​trúc

Kiến trúc hoạt động như một hình thức quyền lực mềm - mang tính thuyết phục hơn là cưỡng chế - cho phép các quốc gia thể hiện ảnh hưởng thông qua sự hiện diện vật chất. Từ các đại sứ quán theo chủ nghĩa hiện đại thời hậu chiến đến những gian hàng hoành tráng tại các triển lãm thế giới, chính phủ và các tổ chức đã nhận ra tiềm năng định hình nhận thức của môi trường xây dựng. Bằng cách giao nhiệm vụ cho các kiến ​​trúc sư nổi tiếng và áp dụng các ngôn ngữ thiết kế cụ thể, các quốc gia đã sử dụng kiến ​​trúc để thể hiện sự hiện đại, truyền thống, đổi mới, hoặc sự ổn định.

Trong thế kỷ 21, kết nối toàn cầu và sự phân mảnh địa chính trị đã làm thay đổi phạm vi của ngoại giao văn hóa kiến ​​trúc. Trong khi các cường quốc đã thành danh tiếp tục sử dụng các dự án nổi bật để khẳng định ảnh hưởng, thì các nền kinh tế mới nổi, các quốc gia nhỏ hơn, và thậm chí cả các thành phố, đang tận dụng kiến ​​trúc để khẳng định vị thế văn hóa. Sự mở rộng này đã đa dạng hóa các câu chuyện và thẩm mỹ đang được sử dụng - nhưng nó cũng phơi bày những căng thẳng giữa tính đại diện, tính xác thực và tính bao trùm, đặc biệt là khi các dự án phục vụ cho các chương trình nghị sự mang tính biểu tượng hơn là cộng đồng mà chúng được xây dựng.

Các tòa nhà như Đại sứ

Từ rất lâu trước khi thuật ngữ "ngoại giao văn hóa" ra đời, kiến ​​trúc đã thực hiện vai trò sứ giả thầm lặng của mình. Các quốc gia và thể chế hiểu rằng các công trình có thể lên tiếng thay mặt họ - thể hiện bản sắc, báo hiệu liên minh và định hình nhận thức theo những cách mà ngôn từ đơn thuần không thể làm được. Vào thế kỷ 19, nhận thức này đã trở thành tâm điểm tại các triển lãm quốc tế lớn, nơi kiến ​​trúc trở thành sân khấu cho các hoạt động công nghiệp, nghệ thuật và chính trị. Triển lãm lớn ở London diễn ra bên dưới Cung điện Pha lê của Joseph Paxton, một công trình khổng lồ bằng kính và sắt, không chỉ thể hiện trình độ kỹ thuật của Anh mà còn thể hiện sự tự tin đế quốc của họ. Chỉ vài thập kỷ sau, Triển lãm Thế giới tại Paris đã trao vương miện cho thành phố với Tháp Eiffel, một biểu tượng sắt mang tính cách mạng, tuyên bố sự hiện đại và tham vọng dẫn đầu về công nghệ và văn hóa của Pháp.

Những sự kiện này đã đưa gian hàng quốc gia trở thành một công cụ chiến lược của quyền lực mềm. Kiến trúc không còn là một vật chứa trung lập cho các cuộc triển lãm; bản thân nó đã là một cuộc triển lãm, được thiết kế cẩn thận để kể câu chuyện của một quốc gia. Gian hàng Đức tại Triển lãm Quốc tế Barcelona, ​​do Ludwig Mies van der Rohe thiết kế, đã chắt lọc hình ảnh mong muốn của Đức thành một tác phẩm chính xác từ đá cẩm thạch, thủy tinh và đá mã não - báo hiệu sự tinh tế, trật tự và một sự thay đổi tiến bộ so với quá khứ. Một thập kỷ sau, Gian hàng Phần Lan của Alvar Aalto tại Hội chợ Thế giới New York đã kết hợp các nguyên tắc hiện đại với các vật liệu xúc giác và các tài liệu tham khảo bản địa, thể hiện Phần Lan vừa hướng tới tương lai vừa bám chặt vào truyền thống.

Trong Chiến tranh Lạnh, sân khấu kiến ​​trúc này đã trở nên lộ liễu mang tính ý thức hệ. Các gian hàng của Liên Xô tại các triển lãm quốc tế - hoành tráng, được trang trí lộng lẫy và tràn ngập biểu tượng sức mạnh tập thể - đã phản ánh các giá trị và sức mạnh công nghiệp của chủ nghĩa xã hội. Ngược lại, Hoa Kỳ lại áp dụng những thiết kế nhẹ nhàng, minh bạch hơn, biến kiến ​​trúc hiện đại thành ngôn ngữ ngoại giao của dân chủ và cởi mở. Những ngôn ngữ kiến ​​trúc tương phản này là một phần của một cuộc đối thoại địa chính trị rộng lớn hơn, một cuộc đối thoại sử dụng thiết kế để truyền tải sự thống nhất ý thức hệ và bản sắc dân tộc. Các chiến lược khác nhau, nhưng mục đích thì giống nhau: định hình nhận thức thông qua hình thức.

Ngoài các siêu cường quốc, nhiều quốc gia khác cũng nhận ra tiềm năng của kiến ​​trúc trong việc định vị lại vị thế của mình trên trường quốc tế. Gian hàng của Brazil tại Hội chợ Thế giới New York, do Lucio Costa và Oscar Niemeyer thiết kế, đã giới thiệu chủ nghĩa hiện đại uốn lượn, sau này định hình nên Brasilia, thể hiện sức sống văn hóa và sự lạc quan về kinh tế. Gian hàng của Nhật Bản tại Expo '70 ở Osaka, do Kenzō Tange thiết kế, đã kết hợp kỹ thuật tiên tiến với ý tưởng không gian lấy cảm hứng từ kiến ​​trúc truyền thống Nhật Bản, thể hiện đất nước này là một xã hội có khả năng dung hòa giữa đổi mới và di sản.

Trong tất cả những ví dụ này, năng lực kinh tế đóng vai trò quyết định. Đối với một số quốc gia, những sự kiện như vậy mang đến cơ hội định hình hình ảnh tương đối ít tốn kém nhưng lại nổi bật; đối với những quốc gia khác, chúng trở thành những bài tập xây dựng thương hiệu quốc gia, được thúc đẩy bởi đầu tư và sự hoành tráng đáng kể. Do đó, kiến ​​trúc trở thành thước đo đánh giá cách các quốc gia đàm phán về bản sắc, tham vọng và thực trạng kinh tế, bộc lộ nhiều giá trị văn hóa cũng như các nguồn lực mà họ có thể huy động để thể hiện chúng.

Nhưng khi nhìn lại, những ví dụ này cho thấy sự tiếp nối ý đồ: mỗi tòa nhà được hình thành không chỉ là nơi tổ chức sự kiện hay hoạt động ngoại giao. Chúng là công cụ của nghệ thuật trị quốc, truyền tải tham vọng chính trị thành hình hài không gian. Thông qua việc lựa chọn vật liệu, sắp xếp không gian và biểu tượng ẩn chứa trong từng chi tiết kiến ​​trúc, những công trình này tự thân đã đóng vai trò như những đại sứ - định hình những câu chuyện quốc tế rất lâu sau khi các triển lãm kết thúc và các phái đoàn trở về nước.

Các tổ chức, mạng lưới và sự hiện diện kiến ​​trúc

Sau Thế chiến II, Hoa Kỳ đã thúc đẩy tầm nhìn cởi mở thông qua một loạt các đại sứ quán theo chủ nghĩa hiện đại, chẳng hạn như Đại sứ quán Hoa Kỳ tại London của Eero Saarinen, với mặt tiền bằng kính và thiết kế mở, tương phản với kiến ​​trúc khép kín, đồ sộ của Liên Xô. Những tòa nhà này đã chuyển tải các lý tưởng chính trị thành hình khối không gian, thể hiện chủ nghĩa hiện đại như một ngôn ngữ ngoại giao của sự minh bạch và dân chủ.

Kể từ đầu thế kỷ XX, các quốc gia đã chính thức hóa những tiền đồn văn hóa này. Mạng lưới các tổ chức văn hóa xuất hiện đã cung cấp một hình thức ngoại giao kiến ​​trúc chậm hơn, bền vững hơn. Những tòa nhà này - đại sứ quán, trung tâm văn hóa, thư viện và viện - được hình thành như những địa điểm để giảng dạy ngôn ngữ hoặc tổ chức triển lãm, như những đại diện vật chất của bản sắc dân tộc gắn liền với kết cấu đô thị của một quốc gia khác. Chúng thể hiện ý tưởng rằng kiến ​​trúc có thể giữ một vị trí ngoại giao lâu dài, lặng lẽ nhưng nhất quán truyền bá các giá trị, tính thẩm mỹ và ý định chính trị. Một trong những ví dụ điển hình nhất về điều này là Hội đồng Anh, được thành lập năm 1934, đã triển khai một mạng lưới các trung tâm văn hóa có kiến ​​trúc thường phản ánh hình ảnh tự thân đang phát triển của nước Anh. Các tòa nhà thời hậu chiến mang phong cách hiện đại rõ ràng, thể hiện khả năng tiếp cận, sự cởi mở và sự phá vỡ các hiệp hội thuộc địa, trong khi các cuộc cải tạo sau này đôi khi kết hợp các họa tiết kiến ​​trúc địa phương để thể hiện sự tôn trọng lẫn nhau. Viện Goethe, được thành lập năm 1951, đã áp dụng cách tiếp cận có chủ đích tương tự: dù ở Tokyo, São Paulo hay Lagos, không gian của viện đều cân bằng giữa các nguyên tắc thiết kế đương đại của Đức với khả năng thích ứng cho phép chúng hòa nhập vào các bối cảnh văn hóa rất khác nhau.

Tại châu Á, các trung tâm nước ngoài của Quỹ Nhật Bản thường tái hiện những ý tưởng không gian truyền thống của Nhật Bản - chẳng hạn như tính mô-đun, ánh sáng tự nhiên và sự kết hợp của vườn - trong các phương pháp xây dựng hiện đại. Những lựa chọn thiết kế này tinh tế định hình văn hóa Nhật Bản vừa bắt nguồn từ truyền thống vừa hướng đến sự đổi mới. Tương tự, Liên minh Pháp (Alliance Française) có xu hướng thích nghi với các tòa nhà đô thị hiện có, nhưng vẫn dựa vào biển báo, bố cục và chương trình văn hóa để duy trì bản sắc dễ nhận biết. Điều này chứng minh rằng ngoại giao kiến ​​trúc cũng có thể phát huy hiệu quả thông qua sự nhất quán trong các thiết kế nhỏ hơn, đặc biệt là khi nguồn lực hạn chế.

Các tổ chức quốc tế cũng đã tận dụng kiến ​​trúc cho ngoại giao văn hóa. Sự hiện diện của UNESCO - từ trụ sở chính tại Paris do Marcel Breuer, Pier Luigi Nervi và Bernard Zehrfuss thiết kế đến các văn phòng thực địa trên khắp thế giới - đều mang phong cách hiện đại và hợp tác một cách có chủ đích, một ẩn dụ trực quan cho sứ mệnh thúc đẩy hòa bình thông qua giáo dục, khoa học và văn hóa. Không chỉ dừng lại ở các tòa nhà của mình, ảnh hưởng của UNESCO còn mở rộng sang các dự án phục hồi di sản như xây dựng lại Cầu Cũ ở Mostar sau chiến tranh Bosnia hay bảo tồn các bản thảo cổ của Timbuktu, cả hai đều mang ý nghĩa biểu tượng vượt xa ranh giới vật lý và khẳng định cam kết của các quốc gia tham gia đối với sự tiếp nối văn hóa và hòa giải hậu xung đột.

Trong vài thập kỷ qua, ngoại giao kiến ​​trúc đã mở rộng vượt ra ngoài châu Âu và Bắc Mỹ. Các quốc gia ở châu Phi, Trung Đông, Mỹ Latinh và Đông Nam Á đang đặt hàng các công trình văn hóa mang tính biểu tượng để tái định vị mình trong mạng lưới toàn cầu, giới thiệu những ngôn ngữ thẩm mỹ mới và định hình lại địa lý ảnh hưởng. Tại Trung Đông, Bảo tàng Nghệ thuật Hồi giáo Qatar do IM Pei thiết kế và Bảo tàng Quốc gia Qatar do Ateliers Jean Nouvel thiết kế đã sử dụng kiến ​​trúc ấn tượng để củng cố vị thế của đất nước như một trung tâm văn hóa, kết nối tham vọng đương đại với di sản lịch sử.

Nguồn lực kinh tế tất yếu định hình những sáng kiến ​​này. Các quốc gia vùng Vịnh, được hưởng lợi từ nguồn thu dầu khí đáng kể, có đủ khả năng để ủy thác xây dựng các công trình từ các kiến ​​trúc sư nổi tiếng quốc tế và tạo ra những khu văn hóa trọn vẹn, như đảo Saadiyat của Abu Dhabi. Ngược lại, nhiều quốc gia nhỏ hơn hoặc ít giàu có hơn lại chuyển sang tái sử dụng thích ứng, xây dựng do cộng đồng lãnh đạo, hoặc hợp tác chiến lược với các tổ chức quốc tế. Gian hàng Chile tại Triển lãm Nghệ thuật Venice Biennale 2016, được xây dựng bằng khung gỗ đơn giản và được thiết kế để có thể tháo rời và tái sử dụng, là minh chứng cho việc tạo ra một tuyên ngôn kiến ​​trúc hấp dẫn với nguồn lực khiêm tốn, kết hợp chủ nghĩa thực dụng kinh tế với thông điệp về tính bền vững và khả năng phục hồi.

Tại Mỹ Latinh, các dự án như Công viên Thư viện España của Giancarlo Mazzanti đã xóa nhòa ranh giới giữa cơ sở hạ tầng văn hóa và xã hội, thể hiện hình ảnh tái tạo bắt nguồn từ giáo dục và không gian công cộng. Tương tự, Phòng trưng bày Quốc gia Singapore đã biến đổi các tòa nhà thời thuộc địa thành một bảo tàng đương đại, thể hiện thành phố như một cầu nối giữa quá khứ và tương lai, đồng thời phù hợp với các giá trị toàn cầu về tính bền vững và tái sử dụng.

Dù hoành tráng hay khiêm tốn, những dự án này cho thấy kiến ​​trúc đo lường tham vọng văn hóa như thế nào so với thực tế kinh tế. Các công trình của họ lão hóa, thích nghi và phản ứng với bầu không khí chính trị của thành phố chủ nhà: một đại sứ quán có thể thay thế vật liệu mặt tiền để đáp ứng các tiêu chuẩn an ninh mới; một trung tâm văn hóa có thể mở rộng để phù hợp với chương trình kỹ thuật số; một thư viện có thể thiết kế lại không gian để phản ánh những ý tưởng đang phát triển về khả năng tiếp cận. Khi được thiết kế để phát triển và gắn kết, chúng trở thành những không gian trao đổi đích thực - những dấu hiệu hữu hình của sự hiện diện, giao tiếp thông qua cả hình thức lẫn mục đích.

Quan điểm phê phán: Đại diện, Tiếp cận và Bất bình đẳng

Khi kiến ​​trúc trở thành công cụ chủ chốt của ngoại giao văn hóa, khả năng định hình nhận thức của nó cũng bộc lộ những mâu thuẫn sâu sắc hơn. Chính những công trình thể hiện lý tưởng cởi mở và giao lưu, trên thực tế, lại có thể tái hiện sự chia rẽ xã hội và kinh tế. Sự đại diện quốc gia thường phản ánh tham vọng chính trị nhiều hơn là nhu cầu của công chúng, biến văn hóa thành một hình ảnh được chọn lọc hơn là một trải nghiệm chung.

Tuy nhiên, việc mở rộng ngoại giao văn hóa kiến ​​trúc sang các khu vực địa lý mới không phải là không có mâu thuẫn. Trong nhiều trường hợp, các dự án này được hình thành trong khuôn khổ chính trị và kinh tế, ưu tiên tầm nhìn toàn cầu hơn khả năng tiếp cận địa phương. Việc tuyển dụng "kiến trúc sư ngôi sao" có thể làm lu mờ tài năng thiết kế địa phương, trong khi các khu văn hóa nổi tiếng thường xuất hiện song song với quá trình đầu cơ và chỉnh trang đô thị. Kết quả là, trên thực tế, những không gian được thiết kế để tượng trưng cho sự cởi mở và giao lưu có thể không tiếp cận được với phần lớn dân số mà chúng đại diện. Những cách tiếp cận như vậy hướng đến một tương lai khác cho ngoại giao văn hóa kiến ​​trúc, nơi các tòa nhà không chỉ là đại sứ mà còn là những người tham gia tích cực vào đời sống cộng đồng, cả địa phương và toàn cầu. Điều này đòi hỏi phải xem xét lại các thước đo thành công: chuyển từ số lượng du khách và mức độ phủ sóng truyền thông sang các thước đo về tính bao trùm, khả năng thích ứng và sự phù hợp lâu dài. Giá trị kiến ​​trúc của những dự án này không chỉ nằm ở khả năng thể hiện bản sắc ra bên ngoài, mà còn ở khả năng gắn kết một cách có ý nghĩa vào những địa điểm và mối quan hệ mà chúng hiện diện.

Do đó, năng lực kinh tế không chỉ là động lực thúc đẩy những gì được xây dựng mà còn là bộ lọc quyết định ai sẽ được lên tiếng trong cuộc trò chuyện toàn cầu. Các quốc gia có nguồn lực hạn chế phải đối mặt với những bất lợi về cấu trúc trong việc tạo ra kiến ​​trúc có thể cạnh tranh trong các đấu trường ngoạn mục, dẫn đến bản đồ văn hóa không đồng đều, nơi một số câu chuyện được khuếch đại trong khi những câu chuyện khác vẫn còn ở mức độ nhỏ. Điều này đặt ra một câu hỏi cơ bản về bản chất của sự đại diện trong ngoại giao văn hóa kiến ​​trúc: câu chuyện của ai đang được kể và cho ai? Khi theo đuổi một hình ảnh thu hút khán giả quốc tế, các chính phủ và tổ chức có nguy cơ đưa ra một phiên bản bản sắc dân tộc đơn nhất, bóng bẩy mà bỏ qua sự đa dạng hoặc xung đột nội bộ. Bằng cách làm như vậy, kiến ​​trúc trở thành một công cụ không chỉ để quảng bá văn hóa mà còn để quản lý câu chuyện chính trị; một tấm gương chọn lọc chỉ phản ánh những khía cạnh mà một quốc gia muốn thể hiện.

Ví dụ, nhiều người đoạt Giải thưởng Kiến trúc Aga Khan đã chứng minh rằng ngoại giao kiến ​​trúc có thể xuất hiện từ những phương tiện khiêm tốn, kết hợp giữa tay nghề thủ công, kiến ​​thức địa phương và sự tham gia xã hội thay vì sức mạnh ngôi sao. Tương tự, mạng lưới thư viện công cộng được phát triển tại các thành phố Mỹ Latinh như Medellín hay Bogotá đã định vị kiến ​​trúc như một công cụ hòa nhập và tái tạo - một hình thức thể hiện thầm lặng nhưng mang tính ngoại giao sâu sắc. Dù hoành tráng hay khiêm tốn, những dự án này đều có chung một thách thức: tạo ra sự cân bằng giữa biểu hiện mang tính biểu tượng và ý nghĩa xã hội. Các thể chế lâu dài có thể dễ dàng trở thành những biểu tượng tĩnh - được tôn vinh ở nước ngoài nhưng lại tách biệt với bối cảnh địa phương. Tuy nhiên, khi được thiết kế với sự cởi mở và khả năng thích ứng, chúng có thể hoạt động như những không gian trao đổi đích thực, thể hiện những lý tưởng ngoại giao mà chúng được tạo ra để thể hiện.

Cả hình thức ngoại giao kiến ​​trúc tạm thời lẫn lâu dài đều mắc kẹt trong nghịch lý này. Các triển lãm, liên hoan nghệ thuật hai năm một lần và các sự kiện toàn cầu có nguy cơ ưu tiên hình thức hơn nội dung, biến kiến ​​trúc thành một màn trình diễn phù du, được thiết kế để thu hút sự chú ý hơn là di sản. Đối với các kiến ​​trúc sư làm việc trong bối cảnh này, thách thức nằm ở việc cân bằng giữa tham vọng mang tính biểu tượng và trách nhiệm xã hội. Những dự án hiệu quả nhất là những dự án có thể truyền tải thông điệp đến cả sân khấu toàn cầu và đường phố địa phương, đảm bảo rằng các không gian được tạo ra cho mục đích ngoại giao cũng đóng vai trò là môi trường dân chủ, hòa nhập cho cuộc sống thường nhật. Nếu không có sự cân bằng này, kiến ​​trúc ngoại giao văn hóa có nguy cơ trở thành một biểu tượng trống rỗng, một sân khấu mà khán giả ở khắp mọi nơi trừ nhà.

Cuối cùng, những đóng góp ý nghĩa nhất sẽ là những đóng góp vượt ra ngoài việc tạo dựng hình ảnh để thúc đẩy giao lưu văn hóa đích thực, hòa nhập xã hội và chia sẻ quyền tác giả . Đối với cả kiến ​​trúc sư và các tổ chức, thách thức đặt ra là làm sao để kết nối sức mạnh biểu tượng của kiến ​​trúc với tiềm năng dân chủ của không gian công cộng. Bằng cách đó, ngoại giao văn hóa có thể phát triển từ một màn trình diễn được quản lý cẩn thận thành một nền tảng chung cho sự hiểu biết lẫn nhau và sự tham gia công bằng trong việc định hình môi trường xây dựng.