Ký ức lịch sử - 'Mái ngói thâm nâu'

Ký ức lịch sử - 'Mái ngói thâm nâu'

"Nhà có nóc" là cách nói về sự hoàn thiện không chỉ của kiến trúc mà của cả nếp sống trong một ngôi nhà, một gia đình. Kiến trúc đô thị cổ của Hà Nội có một đặc trưng rất dễ nhận biết đó là những mái ngói được miêu tả trong trạng thái "lô xô", "nghiêng nghiêng" hay "rêu phong" và Trịnh Công Sơn thành công nhất khi viết trong ca từ của mình: "phố xưa nhà cổ mái ngói thâm nâu" .
15:43, 12/03/2024

Trong xã hội Việt Nam truyền thống, ở nông thôn hay đô thị, ngôi nhà lợp mái ngói luôn là chuẩn mực của sự phong lưu, sung túc vì số đông vẫn lợp bằng các loại cây cỏ theo tập quán và sinh thái từng vùng miền (tranh, gianh, cọ, dừa…).

Rất ít tài liệu để hình dung được kinh đô Thăng Long, Kẻ Chợ xưa kia luôn được mô tả như chốn đô hội, dân chúng sống như thế nào trong những ngôi nhà của mình ngoài các công trình tôn giáo tồn tại khá lâu bền. Nhưng từ thế kỷ XIX, Hà Nội chỉ còn là một tỉnh thành trung tâm của Bắc Kỳ và đang tàn tạ cùng thời gian khi không còn vị thế là kinh đô như trước (lúc đó đã chuyển vào Huế). Và khi những người Pháp có mặt với cách nhìn có phần tinh tế sau đó lại được hỗ trợ bằng máy ảnh đã cho thấy trên phần "thị" (nơi cư trú của dân chúng) một Hà Nội độc đáo mà kiến trúc dễ nhận biết nhất là những "mái ngói thâm nâu" của những ngôi nhà chen chúc dường như không theo một quy hoạch đô thị nào mà vẫn mang đậm dấu ấn làng xóm và phường hội từ các vùng miền khác đến tụ cư để mưu sinh.

Toàn cảnh Hà Nội xưa

Mô tả của bác sĩ Hocquard có mặt tại Hà Nội với chiếc máy ảnh trong tay vào năm 1884 cho thấy các ngôi nhà to nhỏ khác nhau tuỳ gia cảnh nhưng cấu trúc khá đồng nhất với các lớp lang nhà xen kẽ với các khoảng không và vườn tược cùng với cổng sau thoát ra một con đường khác, chủ yếu chỉ một tầng vì các chế độ quân chủ đều cấm nhà dân (kể cả quan) xây lầu…

 Do vậy, những gì mà sau này nhiều hình ảnh chụp thời thuộc địa (đặc biệt trên bưu ảnh và các không ảnh) tạo nên một ấn tượng khá độc đáo  của khu phố cổ Hà Nội với đặc trưng dễ nhận biết nhất là "mái ngói thâm nâu" mang  dấu ấn thời thuộc địa không chỉ ở hệ thống hạ tầng (đường xá, cống rãnh, vỉa hè, cấp thoát nước và điện...) mà cả về phần kiến trúc phổ biến là hai tầng nhưng vẫn giữ được cái "mái ngói thâm nâu".

***

Đọc lại các văn bản quản lý đô thị của thời thuộc địa, từ rất sớm người Pháp đã từng bước cấm nhà lợp lá, nguyên nhân chính của hoả hoạn đô thị, khuyến khích lợp ngói kể cả các loại ngói mới nhập từ nước Pháp hay các nhà máy được xây ở thuộc địa…

Những mái bằng, nhà cao tầng chỉ xuất hiện từ những năm 1930 nhưng hầu như rất ít, nửa đầu thập niên 1940, do chiến tranh, thiếu sắt thép khiến một số ngôi nhà phải xây bê tông cốt… tre.

Phố Cầu Gỗ

Diện mạo kiến trúc khu phố cổ có nhiều thay đổi là thời "tạm chiếm" sau khi một phần khu phố cổ là chiến trường Đông Thành của Liên khu I bị tàn phá sau 60 ngày đêm "quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh" (1946 - 1947), thêm nhà cao tầng, mái bằng, cửa sắt kéo… nhưng về cơ bản cho đến ngày "tiếp quản Thủ đô" (10/10/1954) thì diện mạo khu phố cổ về căn bản vẫn giữ được cái đặc trưng biểu tượng cho sự cổ kính và có phần "lãng mạn" là "mái ngói thâm nâu".

Cần nói thêm rằng, ở các đô thị phía Bắc như Hải Phòng, Nam Định, Bắc Ninh hay xa hơn là Hội An, Sài Gòn cũng có nhiều dẫy phố liền kề với nhà mái ngói không khác những ngôi nhà ở Hà Thành, nhưng nó chỉ có thể tạo thành dẫy phố thẳng hàng mà không có được những khối mái nhà gắn kết từng khu vực rộng lớn tạo nên một mặt bằng đầy "huyền bí".  Những bức không ảnh của người Pháp, những ống kính của các nhà nhiếp ảnh thế hệ như Võ An Ninh, Lê Vượng và trẻ hơn như Hữu Bảo… đã để lại nhiều tấm ảnh đep; Búi Xuân Phái trở nên "Phái Phố - Phố Phái" chính là đã tôn vinh được vẻ đẹp mà Trịnh Công Sơn tài hoa đã mô tả…

Riêng thế hệ như tôi trở về trước, những ai sống trong lòng phố cổ đều biết đến một "bí mật" là, dù mỗi nhà vẫn kín cổng cao tường nhưng đám trẻ hàng xóm thân thiết vẫn có thể di chuyển trên mái nhà đến thăm nhau và những buổi chiều tắt nắng chúng tụ họp trên mái nhà trò chuyện, ngắm nhìn về phía Sông Hồng còn thấy chóp những nhịp cầu thép và nhìn lên phía Bắc là Cột cờ thành Hà Nội…

Kể từ khi thể chế chúng ta quản lý, ý thức bảo tồn phố cổ đã từng bước nâng cao, đã từng có những quy định "bảo tồn" mái ngói trong khu phố cổ… nhưng rồi bất lực trước thực tế đô thị hoá tự phát của người dân và sự bất cập trong quản lý khiến "mái ngói thâm nâu" dần trở thành… dĩ vãng. Ống kính ngày nay chỉ có thể nhận biết về khu phố cổ nhìn từ nóc nhà là… những thùng tôn dự trữ nước…

Hàng Bạc
Hàng Ngang
Hàng Đường
Hàng Bài, 1894
Phố Hàng Đào
Hàng Điếu
Phải nhìn từ trên cao mới nhận biết thế nào là mái ngói thâm nâu (Không ảnh chụp toàn khu phố cổ)
Một mảng rất đặc trưng của mái ngói phố cổ (ảnh chụp từ trên cao)
Mái ngói thâm nâu của Hà Nội. Ảnh: Lê Vượng

Mái ngói thâm nâu của Hà Nội. Ảnh: Võ An Ninh
Ảnh: Hữu Bảo
Ảnh: Hữu Bảo
Phố phường Nam Định xưa
Mái ngói phố phường ở Bắc Ninh, 1899

Nhiều đô thị khác chỉ có thể tạo thành dẫy phố thẳng hàng mà không có được những khối mái nhà gắn kết từng khu vực rộng lớn tạo nên một mặt bằng đầy "huyền bí" như Hà Nội.

 

Thể Thao Văn Hoá

Pháp lý xây dựng

Giải mã gen văn hóa kiến trúc Việt Nam

Kiến trúc là một bộ phận hữu cơ, là một thực thể được cấu thành của văn hóa. Kiến trúc mỗi vùng miền có đặc trưng giữa các vùng miền có sự đa dạng, chỉ có thể thấy nét tương đồng chứ không thể tìm ra hai nền văn hóa giống hệt nhau, dù là hai khu vực nằm sát gần nhau. Kiến trúc và văn hóa của mỗi dân tộc có cấu trúc đặc thù, giống như cấu trúc của bộ gen sinh học, tìm hiểu, nghiên cứu, làm sáng tỏ đặc trưng văn hóa, kiến trúc các vùng miền chính là việc giải mã bộ gen trong văn hóa và kiến trúc của vùng miền đó.

Khám phá miễn phí những công trình kiến trúc nổi tiếng trên "giao lộ di sản"

Nằm ngay ở trung tâm Hà Nội, nhiều di sản kiến trúc nổi tiếng như: Nhà hát Lớn, Nhà khách Chính phủ, Đại học Quốc gia Hà Nội… người ta vẫn đi qua hoặc chỉ dừng lại để 'check-in' mà không biết những công trình ấy lưu giữ nhiều bí ẩn thú vị.

Chùa Trầm, chùa Trăm Gian - nơi lưu giữ giá trị kiến trúc dân gian độc đáo

Cụm di tích chùa Trầm, chùa Trăm Gian thuộc huyện Chương Mỹ, nằm cách trung tâm Hà Nội khoảng 20km. Đây đều là những di tích có lịch sử xây dựng từ khá sớm và còn giữ được nhiều di vật có giá trị từ thời Trần, Lê, Nguyễn...

Ấn tượng kiến trúc Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam mới sắp mở cửa đón khách miễn phí

Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam mới được xây dựng với thiết kế hiện đại, nhiều công năng, kiến trúc công trình trưng bày về lịch sử chiến tranh và tạo một không gian chung để khách tham quan tương tác và trải nghiệm về cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc. Bảo tàng chính thức mở cửa đón, phục vụ khách tham quan miễn phí từ 01/11/2024 đến hết tháng 12/2024 tại địa chỉ Km 6+500 Đại Lộ Thăng Long, Phường Tây Mỗ, Đại Mỗ, Quận Nam Từ Liêm, Thành phố Hà Nội.

Những ngôi nhà tạ trong kiến trúc cung đình Nguyễn

Không có mặt trong những cung điện quan trọng nhất - nơi tổ chức các điển lễ của Hoàng triều - hay chốn miếu mạo thâm nghiêm - nơi thờ cúng thần linh và các vị hoàng đế - quy mô kiến trúc cũng không bề thế, hoành tráng nhưng nhà tạ (tạ gia hay thuỷ tạ) vẫn là một loại hình kiến trúc rất quan trọng và đặc sắc góp phần tạo nên sự phong phú cùng vẻ đẹp thanh thoát, lãng mạn của quần thể kiến trúc cung đình Nguyễn tại kinh đô Huế.

Ý kiến của bạn

PHÁP LUẬT KIẾN TRÚC XÂY DỰNG – TẠP CHÍ KIẾN TRÚC VIỆT NAM
SunGroup
VINGROUP
Rạng Đông
Nam Group
Hưng Thịnh Land
Lumi