Bảo tồn và phát huy giá trị đô thị di sản Huế

Ngày 30/11/2024, Quốc hội đã thông qua Nghị quyết thành lập thành phố Huế trực thuộc Trung ương trên nền tảng bảo tồn, phát huy giá trị di sản cố đô và bản sắc văn hóa Huế, với đặc trưng văn hóa, di sản, sinh thái, cảnh quan, thân thiện môi trường và thông minh. Đây cũng là một trong những đô thị có tính chất đặc thù về di sản đầu tiên của Việt Nam được công nhận, áp dụng cho việc phân loại đô thị và phân cấp đơn vị hành chính đô thị.

Việc Huế trở thành thành phố trực thuộc Trung ương mở ra cơ hội phát triển mạnh mẽ, thu hút nguồn lực đầu tư để nâng cấp hạ tầng, phát triển du lịch và dịch vụ theo hướng hiện đại nhưng vẫn gìn giữ bản sắc cố đô. Đây cũng là dịp để thành phố thực hiện các chính sách bảo tồn di sản một cách bài bản, kết hợp hài hòa giữa bảo vệ giá trị văn hóa và phát triển kinh tế. Khi quy hoạch được thực hiện hợp lý, Huế sẽ không chỉ giữ được vẻ đẹp cổ kính mà còn trở thành điểm đến hấp dẫn, thu hút du khách và nhà đầu tư, nâng cao chất lượng sống cho người dân, đồng thời khẳng định vị thế là trung tâm văn hóa – du lịch hàng đầu Việt Nam và khu vực.

Tuy nhiên, trong bối cảnh đô thị hóa mạnh mẽ, Huế đang đối mặt với nhiều thách thức nghiêm trọng. Sự phát triển nhanh chóng về hạ tầng và dân số gây áp lực lớn lên không gian đô thị di sản, dẫn đến nguy cơ mai một giá trị văn hóa và cảnh quan. Nhiều công trình kiến trúc truyền thống xuống cấp, thay đổi chức năng hoặc bị thay thế bởi các công trình hiện đại thiếu hài hòa. Bên cạnh đó, sự gia tăng của du lịch đại trà, nếu không có định hướng hợp lý, có thể làm mất đi tính nguyên bản của di sản và ảnh hưởng đến đời sống cộng đồng địa phương. Biến đổi khí hậu cũng là một nguy cơ lớn, với mưa lũ, bão và xâm nhập mặn ngày càng phức tạp, đe dọa trực tiếp các công trình di tích.

Giá trị đặc sắc của đô thị di sản Huế

Thành phố Huế đã được thiên nhiên ban tặng cho những lợi thế vô giá về nhiều mặt. Huế có địa hình phong phú đa dạng, gồm cả núi cao, vùng trung du, đồng bằng, đầm phá và vùng ven biển. Vườn quốc gia Bạch Mã rộng 22.030ha với hệ động thực vật vô cùng phong phú. Sông Hương tuy chỉ dài khoảng 100km nhưng là một trong những dòng sông đẹp nhất trên thế giới. Dải đầm phá Tam Giang- Cầu Hai dài 68km, với diện tích trên 21.620ha là hệ đầm phá lớn nhất ở Đông Nam Á. Đường bờ biển dài hơn 120km với nhiều vịnh đẹp như Lăng Cô, Chân Mây…

So với các cố đô khác của Việt Nam, Huế là nơi duy nhất còn bảo lưu được khá nguyên vẹn tổng thể kiến trúc nghệ thuật mang đặc trưng kiến trúc cung đình Nguyễn đầu thế kỷ XIX, với hệ thống thành quách, cung điện, miếu đường, đình tạ, lăng tẩm, phủ đệ… Quần thể Di tích Cố đô Huế có quy mô lớn nhất trong số các di sản văn hóa thế giới ở Việt Nam, với hơn 1.400 công trình kiến trúc thuộc 32 cụm di tích, nằm trải rộng trên một diện tích hàng chục triệu mét vuông. Tính toàn vẹn của quy hoạch đô thị và thiết kế xây dựng đã đưa Cố đô Huế trở thành một mẫu mực hiếm có về quy hoạch đô thị vào cuối thời kỳ phong kiến ở Đông Á. Đây cũng là tiêu chí nổi bật để cố đô Huế được UNESCO vinh danh là Di sản thế giới đầu tiên của Việt Nam (1993).

Đô thị Huế thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa các yếu tố con người, kiến trúc và cảnh quan thiên nhiên của vùng đất sông Hương núi Ngự. Huế đã tạo cho mình một nền văn hóa phong phú và đặc sắc vừa kế thừa truyền thống văn hóa Thăng Long vừa tiếp thu những yếu tố mới của miền Trung, miền Nam và bên ngoài để tạo nên một sắc thái riêng biệt của một vùng văn hóa Huế. Người Huế sống gần gũi với thiên nhiên. Điều này được thể hiện cụ thể nhất trong lối kiến trúc nhà vườn truyền thống Huế. Kiến trúc nhà vườn không chỉ tạo nên sự gần gũi với thiên nhiên mà còn thể hiện nét văn hoá đặc sắc trong phong cách sống của người dân Cố đô.

Huế trong thời kỳ Pháp thuộc cũng đã được quy hoạch nghiên cứu, xây dựng một cách bài bản và khoa học. Nhiều công trình kiến trúc Pháp được xây dựng với sự đa dạng, phong phú về phong cách kiến trúc tạo nên một quỹ di sản kiến trúc có giá trị ở Huế.

Huế có hệ thống di tích lịch sử cách mạng rất đồ sộ, cùng với hệ thống này còn có hơn 20 di tích và địa điểm di tích liên quan trực tiếp đến Chủ tịch Hồ Chí Minh trong những năm tháng Người và gia đình sống ở Huế.

Huế là xứ sở được mệnh danh là Kinh đô Phật giáo với hàng trăm chùa quán, niệm phật đường, hầu hết những công trình này đều xây dựng mang giá trị kiến trúc độc đáo luôn hài hòa với cảnh quan thiên nhiên. Những ngôi danh lam cổ tự như: Thiên Mụ, Thánh Duyên, Diệu Đế, Báo Quốc, Từ Đàm, Quốc Ân, Thiền Tôn, Từ Hiếu,... ra đời rất sớm đã thể hiện chiều sâu văn hóa của vùng đất, do các vị vua chúa, quan lại, quý tộc thời Chúa Nguyễn và triều Nguyễn cùng người dân cúng tiền trùng kiến, xây dựng nên mang đậm dấu ấn kiến trúc cung đình.

Một trong những loại hình nghệ thuật đã đạt đến đỉnh cao nghệ thuật đó là âm nhạc truyền thống Huế. Nhã nhạc cung đình là một điển hình cho âm nhạc bác học, đây là sự kế thừa và phát triển đến đỉnh cao của âm nhạc Việt Nam trong các triều đại quân chủ. Ca Huế là nhịp cầu nối giữa cung đình - dân gian, dòng âm nhạc dân gian chính là cơ sở để hình thành và phát triển, là cái nôi nuôi dưỡng cho dòng âm nhạc bác học, cung đình Huế.

Lễ hội văn hóa là một trong những nội dung phong phú của vùng Huế. Đây là sự thể hiện giá trị chân xác, sức sống mãnh liệt gắn với truyền thống lịch sử một vùng đất. Thừa Thiên Huế có trên 500 lễ hội bao gồm lễ hội cung đình, lễ hội dân gian, truyền thống, lễ hội tôn giáo.

Do nhu cầu của công việc kiến thiết xây dựng, phục vụ sinh hoạt của vương triều Nguyễn, nên ở đây đã sớm hình thành các tượng cục và phường hội của các nghề truyền thống riêng biệt. Có thể nói, Huế là nơi hội tụ và lan tỏa ra cả nước những người thợ lành nghề và đông đảo đội ngũ nghệ nhân lão luyện đã tạo nên những tác phẩm có giá trị mỹ thuật cao.

Một trong những nét đặc trưng của đời sống tinh thần của Huế là nghệ thuật ẩm thực, đây là một nghệ thuật vừa mang tính khoa học vừa khái quát được mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên, giữa con người với con người. Trong kho tàng ẩm thực Việt có khoảng 1.700 món thì Huế chiếm đến 1.300 món, hiện còn lưu truyền trong dân gian khoảng 700 món bao gồm các món ăn cung đình, các món ăn dân gian và các món ăn chay. Văn hóa Ẩm thực Huế được đánh giá là ẩn chứa nét tinh tế, thanh nhã tiến đến một loại hình nghệ thuật cao mang một đặc trưng phong cách riêng.

Người Huế bao giờ cũng ăn mặc lịch sự khi tiếp khách trong nhà cũng như khi bước ra khỏi cửa. Áo dài truyền thống xuất hiện thường xuyên trong trường học, doanh nghiệp, công sở,…

Một số tồn tại, hạn chế trong việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản đô thị Huế

Thành phố Huế đã nhận thức sâu sắc vấn đề bảo tồn di sản văn hóa của dân tộc xem đây là nguồn lực trọng yếu để nâng cao đời sống văn hóa của nhân dân, phát triển kinh tế xã hội và mở rộng giao lưu quốc tế. Việc huy động các nguồn lực để bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa cũng được trung ương và địa phương đặc biệt quan tâm.

Tuy nhiên, hiện nay Huế vẫn đang phải đối mặt với một số khó khăn, thách thức trong công tác bảo tồn di sản:

-  Công tác quy hoạch và đầu tư, quản lý khai thác các di tích dù đã được quan tâm nhưng vẫn chưa đáp ứng kịp với yêu cầu thực tế đặt ra, một số di tích (nhất là những di tích ngoài quần thể di tích cố đô) đã và đang bị xuống cấp, biến dạng hoặc bị bỏ quên nhường chỗ để phát triển đô thị, kinh doanh dịch vụ.

-  Với quy mô di sản của thành phố Huế trải dài trên diện tích rộng lớn, số lượng di tích, di sản nhiều cần nguồn nhân lực, vật lực rất lớn để bảo tồn, tu bổ. Tuy nhiên, nguồn vốn bảo tồn di tích, di sản còn phụ thuộc vào ngân sách của trung ương, chưa thu hút được nhiều nguồn vốn xã hội hoá về công tác bảo tồn, phát huy các giá trị di sản.

-  Việc bảo tồn cảnh quan, môi trường tự nhiên còn gặp nhiều khó khăn do quá trình đô thị hóa, xây dựng các công trình mới phá vỡ cảnh quan chung. Trong thời gian qua, mặc dù Huế đã có những dự án rất lớn để di dời dân cư ra khỏi vùng lõi khu di sản Kinh thành và một số di tích quan trọng khác, nhưng kết quả đạt được vẫn còn khá khiêm tốn.

-  Việc khai thác các giá trị của di sản Cố đô Huế để phát triển chưa thực sự đạt được hiệu quả cao nhất, sản phẩm vẫn còn khá nghèo nàn, chưa tạo ra sự tương tác cho du khách để trải nghiệm, nguồn thu từ các dịch vụ tại các công trình di sản văn hóa chưa cao.

Đề xuất một số giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị đô thị di sản Huế

-      Xây dựng các chương trình, đề án trọng tâm về bảo tồn phát triển di sản đô thị Huế. Nghiên cứu thực hiện thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc thù cho Huế nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hoá trên cơ sở kết hợp chặt chẽ và có hiệu quả nguồn lực Trung ương, nguồn lực địa phương và nguồn lực xã hội hoá;  Xây dựng quy hoạch, kế hoạch liên kết hệ thống di tích di sản trên địa bàn Thành phố Huế và khu vực lân cận nhằm phát triển du lịch và phát triển kinh tế; Thúc đẩy Huế trở thành thành phố sáng tạo, gia nhập mạng lưới thành phố sáng tạo của UNESCO.

- Ứng dụng khoa học công nghệ, hệ thống GIS để quản lý theo dõi mọi thay đổi quy hoạch, cấp phép xây dựng, tình trạng xuống cấp của di tích; Kết nối camera giám sát, cảm biến độ ẩm, rung chấn,… tại các di tích trọng yếu nhằm cảnh báo sớm nguy cơ xâm phạm hoặc hư hỏng.

- Đánh giá rủi ro khí hậu; Quản lý khai thác, sử dụng hợp lý tài nguyên và bảo vệ môi trường; Quy hoạch hệ thống thoát nước, xử lý nước thải; Xây dựng cơ sở hạ tầng đô thị xanh, thiết kế kiến trúc bền vững; Thúc đẩy giao thông công cộng; Tăng cường nhận thức cộng đồng; Ứng dụng công nghệ thông tin và Phát triển các chính sách hỗ trợ... để từ đó đưa ra các kế hoạch khai thác hợp lý và bền vững các điều kiện về môi trường và tài nguyên thiên nhiên hiện có, góp phần hạn chế những ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, giải quyết vấn đề ngập lụt đô thị.

- Phát triển các loại hình đô thị xanh, đô thị sinh thái, công trình xanh, cùng với việc nâng cao diện tích không gian cây xanh, xây dựng công viên và không gian xanh để góp phần giảm thiểu phát thải khí nhà kính;

- Quan tâm đầu tư phát triển kết cấu đô thị hiện đại nhất là quan tâm phát triển hệ thống giao thông công cộng, đặc biệt là các phương tiện giao thông tiên tiến, hiện đại, không gây ô nhiễm môi trường; khuyến khích phát triển các phương tiện giao thông chạy bằng năng lượng sạch.

- Đào tạo, nâng cao năng lực của cán bộ, tuyên truyền nâng cao nhận thức của người dân về bảo tồn và phát huy giá trị di tích, di sản.

- Ứng dụng khoa học công nghệ trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản; Xây dựng bảo tàng số, giúp du khách và chuyên gia trải nghiệm di sản từ xa, giảm áp lực lên hiện vật.

Tài liệu tham khảo

1. Sở Xây dựng thành phố Huế (2024), Đề án Đề nghị công nhận khu vực tỉnh Thừa Thiên Huế dự kiến thành lập thành phố trực thuộc trung ương đạt tiêu chí đô thị loại I

2. Phan Thanh Hải (2025), Cơ hội và thách thức đối với thành phố Huế trực thuộc trung ương với tư cách là một đô thị di sản, Tạp chí Đông Nam Á

3. Viện Nhà ở và Phát triển đô thị (2020, Đề án Bộ tiêu chí thành phố trực thuộc Trung ương đối với Thừa Thiên Huế - Đô thị có tính chất đặc thù trên nền tảng bảo tồn và phát huy giá trị di sản cố đô và bản sắc văn hóa Huế