Cảnh quan vườn Huế từ góc nhìn quốc tế

 Và nếu một số quốc gia trên thế giới đã đúc kết được các đặc trưng của yếu tố cảnh quan trong vườn truyền thống của họ như: Vườn Pháp (Tính phẳng, nghiêm luật, kỷ hà và đối xứng tuyệt đối, thể hiện quyền lực), Vườn Ý (Trật tự, không quá đối xứng, mở ra thiên nhiên, thể hiện quyền lực mà lãng mạn), Vườn Anh (Hoàn toàn tự nhiên, địa hình và các loài cây nhẹ nhàng như trong điều kiện tự nhiên- tính lãng mạn, hoang dã của thiên nhiên), Vườn Nhật (Tính Tĩnh, thiền định, tối giản nghỉ ngơi tinh thần), Vườn Trung Hoa (Gom thiên nhiên vào trong khuôn viên vườn, tái tạo cảnh quan tự nhiên thu nhỏ, tính hoành tráng, nhiều loài cây xen lẫn công trình-phục vụ tiệc tùng, gặp gỡ).... vậy vườn Huế cũng có thể đại diện mô hình vườn truyền thống Việt Nam để mang ra thế giới được không?

Có thể chúng ta e ngại bởi ý nghĩ rằng vườn Huế nhỏ, không đủ cô đọng về ý để đóng gói thành triết lý. Nhưng sự hấp dẫn của vườn Huế từ vườn trong cung đình, lăng tẩm, đến vườn trong phủ của quan lại xưa rất cần có phân tích, định nghĩa và định vị được nó... Đọc và nghiên cứu các tài liệu mà Gs Kimberlee trình bày tại hội thảo quốc tế về cảnh quan cách đây hơn 20 năm, chúng ta sẽ thấy tự hào và cũng thấy thật có lỗi nếu không tiếp tục công việc dở dang của Bà. Bước đầu tiên, những nhà nghiên cứu về di sản, kiến trúc cần đưa câu chuyện này ra để chia sẻ… Nhưng sau đây, chúng ta cần thực hiện đề tài về Cảnh quan vườn Huế để phân tích, đúc kết và Bảo tồn giá trị của Ông Cha để lại.

Đặc điểm vườn các quốc gia nổi tiếng về nghệ thuật cảnh quan

Vườn Pháp

Cảnh quan vườn kiểu Pháp truyền thống, còn được biết đến với tên gọi vườn Baroque hoặc vườn kiểu Versailles, là biểu tượng của sự quy hoạch, kiểm soát và biểu hiện quyền lực. Được thiết kế với mục đích phô trương sự giàu có và quyền lực của giới quý tộc Pháp, các vườn kiểu Pháp phản ánh một cách tiếp cận nghệ thuật và kiến trúc rất chi tiết, tỉ mỉ và được kiểm soát nghiêm ngặt.

Đặc điểm vườn kiểu Pháp truyền thống:

Hình dáng hình học, cắt tỉa công phu: Vườn kiểu Pháp nổi bật với các hình dạng hình học kỷ hà, cắt tỉa chính xác, trong đó mọi thứ từ hàng cây, bụi hoa, lối đi… đều được sắp xếp theo các dạng hình học rõ ràng. Việc cắt tỉa cây cảnh trong vườn kiểu Pháp được thực hiện với sự chú ý đến từng chi tiết nhỏ, biến chúng thành các tác phẩm nghệ thuật sống động và tinh tế, thể hiện sự kiểm soát của con người đối với tự nhiên.

Đối xứng và trật tự: Một trong những nguyên tắc cơ bản của vườn kiểu Pháp là sự đối xứng hoàn hảo, phản ánh một trật tự và kiểm soát không gian. Sự đối xứng này được thể hiện qua việc bố trí cảnh quan, đường đi, và tác phẩm điêu khắc.

Tác phẩm điêu khắc (sculptures) và hồ nước (Fontaine): Vườn kiểu Pháp thường được trang trí bằng các tác phẩm điêu khắc lớn, mô phỏng các vị thần Hy Lạp, La Mã, hoặc các hình thức nghệ thuật khác mang tính biểu tượng, cùng với các hồ nước và đài phun nước được thiết kế công phu.

Khu Vườn Bí Mật

Nhiều vườn kiểu Pháp có những khu vực riêng tư hơn, được gọi là "boudoirs" hoặc "cabinets de verdure", được thiết kế để tạo ra một không gian yên bình và riêng tư, thường được bao quanh bởi hàng cây và bụi hoa.

Vườn kiểu Pháp là biểu hiện của sự hoàn hảo, sự kiểm soát và trật tự, phản ánh quyền lực và vẻ đẹp mà giới quý tộc Pháp thời Baroque muốn thể hiện. Các ví dụ nổi bật bao gồm Vườn Versailles, Vườn Fontainebleau và Vườn Luxembourg.

Các khu vườn Pháp kinh điển (vừa là công trình nghệ thuật cảnh quan, vừa là các di sản văn hóa)

Vườn Versailles (Jardin du Château de Versailles), thiết kế bởi André Le Nôtre thời vua Louis XIV. Công trình điển hình và là biểu tượng của vườn kiểu Pháp với sự chính xác toán học, các hàng cây xanh cắt tỉa cẩn thận, và các đài phun nước và tượng điêu khắc hoành tráng.

Vườn Luxembourg (Jardin du Luxembourg), Nữ hoàng Marie de' Medici cho xây dựng năm 1612, kết hợp vườn kiểu Pháp và vườn kiểu Anh, bao gồm cả đài phun nước, tượng điêu khắc, và một hồ lớn.

Vườn Monet tại Giverny (Jardins de Monet à Giverny) - Nhà và vườn của họa sĩ Claude Monet.

Vườn Vaux-le-Vicomte (Jardin de Vaux-le-Vicomte) - Vườn này được thiết kế bởi André Le Nôtre và là một phần của lâu đài Vaux-le-Vicomte. Nó được coi là tiền thân cho thiết kế vườn của Versailles và là một ví dụ điển hình của vườn kiểu Pháp với các hình dạng hình học và đường nét sắc sảo.

Vườn Anh

Vườn kiểu Anh truyền thống, còn được biết đến với tên gọi vườn phong cảnh tự nhiên, phát triển mạnh mẽ vào thế kỷ 18, là phản ứng với sự cứng nhắc và tính đối xứng của vườn kiểu Pháp truyền thống. Vườn Anh mang đến một cảm giác mềm mại, tự nhiên hơn, thể hiện sự tôn trọng và mô phỏng vẻ đẹp tự nhiên của cảnh quan. Dưới đây là một số đặc điểm chính của vườn kiểu Anh:

Cảnh quan tự nhiên: Vườn Anh nhấn mạnh vào việc tái tạo cảnh quan tự nhiên với các đồi nhỏ, hồ nước, và dòng suối uốn lượn, mục tiêu là tạo ra một cảnh quan tự do, mềm mại và thơ mộng.

Đường viền mềm mại: Không giống như sự sắp xếp đối xứng và cứng nhắc của vườn Pháp, vườn Anh có đường viền mềm mại, không đề cao sự đối xứng, tạo cảm giác tự nhiên và thoải mái hơn.

Hòa mình với tự nhiên: Thiết kế của vườn Anh thường bao gồm việc hòa mình với cảnh quan xung quanh, như sử dụng cây cỏ địa phương và tạo ra các khu vực dường như không được chạm tay vào, để tôn vinh vẻ đẹp tự nhiên.

Tính chất lãng mạn: Vườn Anh phản ánh tình yêu với thiên nhiên và khám phá, thường xuyên bao gồm các yếu tố lãng mạn như lối mòn bí mật, cây cầu nhỏ, và ngôi nhà nhỏ, tạo cảm giác mời gọi và khám phá.

Các yếu tố nghệ thuật: Sử dụng tác phẩm điêu khắc và các công trình kiến trúc như phần bổ sung cho cảnh quan tự nhiên, không phải là điểm nhấn chính.

Thực vật đa dạng: Bao gồm một loạt các loại thực vật, từ cây bản địa đến cây được nhập khẩu, tạo ra sự đa dạng về màu sắc, hình dáng và kết cấu trong suốt các mùa.

Một số ví dụ nổi bật của vườn kiểu Anh bao gồm và Rousham ở Anh, cũng như các vườn của Chatsworth House. Những vườn này thể hiện sự hài hòa và quyến rũ của thiên nhiên, với việc sắp xếp thực vật và cảnh quan một cách tự nhiên, khuyến khích người xem khám phá và trải nghiệm.

Vườn Anh truyền thống đại diện cho một triết lý thiết kế mềm mại, tự nhiên và lãng mạn, khác biệt rõ rệt so với sự chính quy và kiểm soát của vườn Pháp, phản ánh một quan điểm đầy ưu tư và tôn trọng đối với vẻ đẹp tự nhiên của cảnh quan.

Anh nổi tiếng với những khu vườn cổ điển đẹp mắt, mang phong cách đặc trưng pha trộn giữa tính nghệ thuật và tự nhiên, thường xuất hiện với các cảnh quan thơ mộng và lãng mạn. Dưới đây là một số khu vườn kinh điển nổi tiếng của Anh mà bạn có thể tham khảo:

Vườn Hestercombe, Somerset - Tổng hợp các phong cách vườn lãng mạn kiểu Anh và Italy từ thế kỷ 18 đến đầu thế kỷ 20, thiết kế bởi Gertrude Jekyll và Sir Edwin Lutyens

Vườn Stourhead, Wiltshire - Được thiết kế vào giữa thế kỷ 18 với hồ lớn ở trung tâm và các đường đi uốn lượn qua các cảnh quan tự nhiên và công trình cổ.

Sissinghurst Castle Garden, Kent, xây dựng vào những năm 1930, tác giả Vita Sackville-West và Harold Nicolson, nổi tiếng với sắc trắng tinh khiết.

Vườn Great Dixter, East Sussex – nhà của người làm vườn - nhà văn nổi tiếng Christopher Lloyd, trong vườn có các thảm thực vật phong phú, đa dạng.

Vườn Ý

Vườn Ý, là một trong những phong cách vườn có ảnh hưởng lớn trong lịch sử kiến trúc cảnh quan. Cảnh quan vườn Ý thể hiện vẻ đẹp cân bằng, sự sang trọng và quyền quý trong kiến trúc cảnh quan. Các đặc điểm nổi bật của vườn Ý khá giống vườn Pháp nhưng lãng mạn hơn và có yếu tố địa hình:

Bố cục đối xứng: Trục đối xứng là một yếu tố quan trọng để tạo ra sự cân bằng và trật tự. Lối đi, hàng cây, và các đường nước thường được sắp xếp thành các trục dẫn hướng đến điểm nhấn kiến trúc hoặc tự nhiên.

Đường nét hình học và cấu trúc rõ ràng: Vườn Ý thường được thiết kế theo các đường nét hình học chính xác, với các bức tường xanh từ cây cối tỉa tót và các hàng cây xếp theo hình dạng hình học. Vườn được chia thành nhiều khu vực nhỏ, mỗi khu vực có một chủ đề và mục đích riêng.

Sử dụng nước: Nước là một yếu tố quan trọng trong vườn Ý, thường xuất hiện dưới dạng các đài phun nước, hồ nước, hoặc suối nhân tạo. Những thác nước và dòng chảy được thiết kế tỉ mỉ, không chỉ để trang trí mà còn thể hiện quyền lực và sự giàu có.

Các tác phẩm điêu khắc: vườn Ý thường bao gồm các bức tượng thần thoại Hy Lạp và La Mã, các bức phù điêu và cột đá được điêu khắc tinh xảo. Vừa là yếu tố trang trí, vừa mang ý nghĩa văn hóa và triết lý sâu sắc.

Các khu vườn Ý kinh điển thể hiện rất rõ nét kiến trúc cảnh quan và phong cách nghệ thuật của Ý từ thời Phục Hưng. Dưới đây là một số khu vườn Ý kinh điển nổi tiếng mà bạn có thể khám phá:

Vườn Boboli (Giardino di Boboli) - Florence: Đây là một trong những khu vườn phong cách Phục Hưng tiêu biểu nhất, nằm sau Cung điện Pitti. Vườn Boboli có nhiều điểm nhấn đáng chú ý như đài phun nước, tượng điêu khắc, và hầm mộ được trang trí cầu kỳ. Đường nét hình học và cảnh quan xanh mát của vườn đã tạo nên một không gian lý tưởng để thưởng ngoạn và nghỉ ngơi.

Vườn Villa d'Este - Tivoli: Nổi tiếng với hệ thống đài phun nước. Được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới, vườn này có những đài phun nước, hồ nước và thác nước được thiết kế một cách tinh xảo.

Vườn Villa Lante - Bagnaia: Vườn này nổi bật với các bậc thềm, tượng và đài phun nước, mỗi chi tiết được sắp xếp tỉ mỉ để tạo nên một tổng thể hài hòa và cân bằng. Vườn Villa Lante là một ví dụ điển hình về sự kết hợp giữa thiên nhiên và kiến trúc trong phong cách vườn Ý.

Vườn Nhật

Cảnh quan vườn Nhật truyền thống tinh tế và chứa nhiều triết lý, ý nghĩa, thể hiện qua những chi tiết nhỏ.

Các đặc điểm vườn Nhật truyền thống:

Hài hòa với thiên nhiên: Vườn Nhật được thiết kế sao cho hòa mình với thiên nhiên, mô phỏng cảnh quan tự nhiên nhưng lại được sắp xếp một cách có chủ ý. Điều này tạo ra một không gian yên bình, thư thái cho người thưởng ngoạn. Mô phỏng cảnh quan tự nhiên bình yên và “tĩnh”như núi non, hòn đảo, thể hiện sự vĩnh cửu và bất, phản ánh quan niệm về thời gian và sự trường tồn trong triết học Phật giáo và Đạo giáo. Thể hiện tính “Cân bằng và hài hòa”: Sự bố trí (chọn kích thước, hình dạng, màu sắc) của đá trong vườn thể hiện nguyên tắc Yin và Yang (âm- dương)- biểu tượng của quan niệm phương Đông về vũ trụ và cuộc sống.

Nghệ thuật sử dụng đá: Nghệ thuật sử dụng đá trong vườn Thiền của Nhật Bản không chỉ là việc trang trí mà còn là một phần của quá trình tìm kiếm sự bình yên nội tâm và hiểu biết sâu sắc về tự nhiên và vũ trụ, biểu hiện quan điểm triết học và tâm linh. Vườn Nhật (Vườn Thiền Nhật):

Trong văn hóa Nhật Bản, vườn đá là một phần quan trọng của vườn thiền, phản ánh triết lý và quan điểm thẩm mỹ sâu sắc. Có hai loại chính là vườn đá ướt (niwa) và vườn đá khô (karesansui), mỗi loại mang ý nghĩa và mục đích riêng biệt trong thiết kế và triết lý.

Vườn Đá Ướt (Niwa-庭): Vườn đá ướt thường nhấn mạnh vào việc tạo ra một không gian thư giãn, nơi con người có thể kết nối với tự nhiên và tìm kiếm sự yên bình nội tâm. Vườn đá ướt thường bao gồm cảnh quan với nước thực sự như hồ nước, suối, hoặc thác nước, cá Koi. Nước trong vườn đá ướt tượng trưng cho sự sống, sự chảy trôi của thời gian và sự biến đổi không ngừng trong tự nhiên. Bên cạnh các yếu tố nước, vườn này cũng có cây cối, cỏ, đá tự nhiên, và đôi khi là cầu hoặc đèn lồng đá, tạo nên một khung cảnh tự nhiên, hài hòa và thanh bình.

Vườn Đá Khô (Karesansui- 枯山水): Karesansui tạo ra một không gian tĩnh lặng, khuyến khích sự suy tư về ý nghĩa sâu sắc của tự nhiên và cuộc sống, cung cấp một cách tiếp cận thiền định thông qua việc quan sát và suy ngẫm.Vườn đá khô là sự tinh giản tối đa của cảnh quan tự nhiên, sử dụng đá, sỏi, và cát để tạo nên những hình ảnh tượng trưng cho núi non, đảo, và thậm chí là nước mà không cần sử dụng nước thực sự. Vườn đá khô được thiết kế để suy ngẫm và thiền định, với việc sắp xếp đá và cào cát để tạo hình sóng nước, mô phỏng sự chuyển động và dòng chảy của tự nhiên.

Nước: Trong vườn Nhật, nước có thể hiện dưới dạng hồ nhỏ, suối chảy, hoặc thậm chí là các hồ cá Koi. Nước mang lại sự tươi mát và làm dịu không gian vườn.

Nước trong vườn Nhật Bản không chỉ là một yếu tố trang trí mà còn mang theo ý nghĩa sự sống và sự chuyển động, phản ánh triết lý và quan niệm về tự nhiên của người Nhật. Các ý nghĩa chính của nước trong vườn Nhật:

Sự sống và Tái sinh: Nước là nguồn gốc của sự sống, thể hiện sự nuôi dưỡng và tái sinh. Sự hiện diện của nước trong vườn biểu thị cho sự giàu có và phong phú, mang lại sức sống cho cây cỏ và các sinh vật khác trong vườn.

Sự Thanh tịnh và Tĩnh lặng: Người Nhật chọn tiếng nước chảy nhẹ nhàng để tạo ra một bầu không khí yên bình, giúp tâm hồn được thư giãn và thiền định.

Sự Liên kết và Dòng chảy: Dòng nước chảy trong vườn tượng trưng cho sự liên tục và không ngừng của thời gian, cũng như sự vận động và biến đổi trong cuộc sống và cũng là bản chất vĩnh hằng của tự nhiên.

Phản chiếu và gương soi: Mặt nước yên lặng trong vườn tạo ra một gương soi, phản chiếu bầu trời, cây cỏ và những yếu tố khác của vườn, tạo nên một khung cảnh huyền ảo và mơ mộng.

Sự Tinh Tế và Hài Hòa: Trong thiết kế vườn Nhật, nước được sử dụng một cách tinh tế và có chủ ý, nhằm tạo ra sự hài hòa và cân bằng trong không gian, làm con người và thiên nhiên gần nhau hơn.

Thực vật được lựa chọn, cắt tỉa cẩn thận: Cây cối trong vườn Nhật được chọn lựa và cắt tỉa cẩn thận, thường xuyên để giữ hình dáng mong muốn, phản ánh sự kiên nhẫn và chăm sóc tỉ mỉ. Các loại cây phổ biến bao gồm cây Hoa anh đào, cây Phong, cây Tùng la hán, cỏ nhung, rêu, và các loại cây bụi khác.

Kanso (Sự giản đơn): Một trong những nguyên tắc của vườn Nhật là kanso, nghĩa là sự giản đơn, loại bỏ mọi thứ không cần thiết để chỉ giữ lại những gì quan trọng nhất.

Triết lý Shakkei (借景- vay mượn cảnh quan): là một nguyên tắc thiết kế cảnh quan vườn Nhật truyền thống rất độc đáo. Ý tưởng chính của Shakkei là hòa nhập các yếu tố tự nhiên và cảnh quan xung quanh vào trong thiết kế của khu vườn một cách tinh tế, nhằm mở rộng không gian và tạo ra một trải nghiệm thẩm mỹ liền mạch, dù kích thước thực tế của vườn có thể rất nhỏ. Thiết kế vườn sẽ hòa nhập với cảnh quan xung quanh, mượn cảnh núi, sông, hoặc rừng cây nằm ngoài khu vườn để tạo nên một bức tranh tổng thể hài hòa.

Vườn Huế

Vườn Huế, hay vườn trong kiến trúc cung đình Huế, là biểu tượng của sự tinh tế, kín đáo và hài hòa với thiên nhiên trong văn hóa Việt Nam. Cảnh quan vườn Huế thường được tìm thấy trong khuôn viên của các dinh thự, biệt thự cổ ở Huế, phản ánh sự ảnh hưởng của triết lý Phương Đông và đặc biệt là văn hóa của triều đại Nguyễn. Dưới đây là một số đặc điểm nổi bật của cảnh quan vườn Huế:

Sự Hòa Quyện với Thiên Nhiên: Vườn Huế được thiết kế để mỗi yếu tố tự nhiên như cây cỏ, nước, đá, không gian mở đều hòa quyện với nhau, tạo nên một bức tranh thiên nhiên sống động và thư thái.

Bố Cục Cân Đối: Dù không theo đuổi sự đối xứng một cách cứng nhắc, vườn Huế vẫn thể hiện sự cân đối, hài hòa giữa các yếu tố cảnh quan thông qua cách bài trí tự nhiên nhưng vẫn giữ được trật tự.

Sự Riêng Tư và Kín Đáo: Vườn thường bao quanh bởi tường bao hoặc hàng rào cây xanh, tạo không gian yên tĩnh, kín đáo cho gia chủ.

Yếu Tố Nước: Hồ Nước và Ao Sen: Nước là yếu tố quan trọng trong vườn Huế, thể hiện qua các ao hồ nhỏ, thường được trồng sen hoặc nuôi cá, mang lại sự mát mẻ, tĩnh lặng và sự sống động cho vườn.

Sự Kết Hợp của Nhiều Loại Thực Vật: Cây Xanh và Hoa Cỏ: Vườn Huế trồng nhiều loại cây, từ cây ăn quả đến cây cảnh và hoa, tạo nên sự đa dạng trong màu sắc và kết cấu. Các loại cây này không chỉ mang lại vẻ đẹp mà còn có giá trị sử dụng, phản ánh mối quan hệ mật thiết giữa con người và thiên nhiên.

Yếu Tố Kiến Trúc: Sự gắn kết với kiến trúc, Vườn không đơn thuần là một phần riêng biệt mà được thiết kế để gắn kết mật thiết với kiến trúc xung quanh, tạo thành một tổng thể hài hòa.

Tính Tâm Linh: Có thể thấy sự ảnh hưởng của tâm linh qua việc sử dụng các yếu tố như đèn lồng, tượng Phật, bàn thờ thiên bên ngoài sân và bàn thờ gia tiên được bố trí trong vườn, mang lại không gian tĩnh tâm và thiền định.

Vườn Huế không chỉ là biểu hiện của vẻ đẹp thiên nhiên mà còn thể hiện tâm hồn, tình cảm và triết lý sống của người dân nơi đây. Mỗi yếu tố trong vườn đều được chăm chút tỉ mỉ, phản ánh sự quan sát và tôn trọng của con người đối với thiên nhiên.

Những thành phần cấu thành nên vườn Huế được ảnh hưởng từ 04 yếu tố gồm: (i) Tự nhiên (khí hậu, địa hình, cảnh quan tự nhiên), (ii) Văn hóa Việt (văn hóa làng xã, đưa rau, cây ăn trái vào vườn nhà, văn hóa ứng xử con người với con người - chủ và khách, nam và nữ…); (iii) Văn hóa Trung Hoa: Bình phong trạm lộng (rỗng), hòn no bộ (thu nhỏ thiên nhiên và đưa vào vườn); (iv) Phong Thủy: Nước đón minh đường, tọa sơn bối thủy, trước cau sau chuối, lối vào nhà ziczac để tránh xâm nhập của kẻ lạ.

Các câu hỏi gợi mở:

Tiếp tục nâng giá trị vườn Huế như thế nào: Vườn Huế cần cô đọng các giá trị của vườn Huế để trở thành các keywords (từ khóa), những đặc điểm mà có thể đóng gói được, đọc tên được,. Khi định danh được những chuẩn mực và kinh điển của vườn Huế, sẽ tạo ra được những giá trị để truyền thông và lan tỏa về vườn Huế. Vườn Huế có thể trở thành vườn đặc trưng của vườn Việt

Những tính chất đặc thù nào của vườn Huế là yếu tố điển hình vừa đọc ra được hay có những yếu tố ảnh hưởng nào từ vườn của Trung Quốc hay vườn Pháp (100 năm người Pháp ở Việt Nam, đô thị Việt Nam ảnh hưởng rất nhiều từ đô thị Pháp) đối với vườn Huế.

Có sự ảnh hưởng nào từ kiến trúc vườn của Trung Quốc hoặc vườn của Pháp tới kiến trúc vườn Huế không muốn được viết tiếp cuốn sách về vườn Huế như một lý thuyết vườn của Việt Nam và mang nó ra thế giới?

Ngoài 7 khu vườn được giáo sư Kimberlee đã cho là các khu vườn điển hình của cấu trúc vườn Huế xưa, Huế còn những khu vườn nào đã được đưa vào danh sách cần được bảo vệ, những khu vườn nào đã trở thành vườn di sản, đã được bảo vệ chưa?

Ở các nước như Nhật Bản, Trung Quốc, Anh, Pháp gần đây người ta đã đưa những khu vườn truyền thống vào trong các công trình đương đại để góp phần mang lại giá trị của kiến trúc địa phương, bản sắc vườn địa phương trong các công trình mới. Ở Việt Nam mô hình đưa vườn Huế hay vườn Việt vào trong các công trình hiện đại và công trình đương đại sẽ cần phải có những bước đi đi như thế nào?

Để kết thúc bài báo này, xin trích dẫn nguyên văn trong bài trình bày của Kimberlee Stryker tại hội thảo quốc tế về Cảnh quan năm 2001: "Tôi nghiên cứu nhà vườn như mối liên hệ giữa nghệ thuật với văn hóa Việt Nam, mối liên hệ sâu sắc với mảnh đất và tinh thần Huế. Nét văn hóa ẩn tàng vẫn còn tồn tại trong những giá trị và bản sắc Huế ngày nay”

Tham khảo link:

1.Vương Kỳ Quân, Vườn cảnh Trung Hoa bằng Tranh, NXB Thế giới

2. Elizabeth Boults, Chip Sullivan, Lịch sử Kiến trúc cảnh quan thế giới qua hình vẽ, NXB Tổng hợp TP.HCM

3. https://teocu.com/2021/09/05/mot-vong-quanh-tokyo-2/