Thực trạng các doanh nghiệp vừa và nhỏ ngành thiết kế kiến trúc: Rào cản pháp lý, thị trường và yêu cầu kiến tạo hành lang bảo vệ

Bức tranh hiện thực của doanh nghiệp thiết kế kiến trúc vừa và nhỏ

Các doanh nghiệp thiết kế kiến trúc quy mô nhỏ và vừa thường là những nhóm hành nghề có trình độ chuyên môn cao, nhiều ý tưởng sáng tạo, có khả năng thích nghi nhanh và hiểu rất rõ nhu cầu tại các địa phương, vùng miền. Nhiều doanh nghiệp trong số này ra đời từ các kiến trúc sư trẻ, đam mê nghề, có kinh nghiệm từ các văn phòng lớn, mong muốn tạo ra những sản phẩm “có hồn” mang tính nhân văn, gắn liền với không gian sống bền vững. Tuy nhiên, phần lớn họ hoạt động trong điều kiện thiếu vốn, thiếu hành lang pháp lý ổn định, và thường xuyên bị đặt trong thế yếu trong mối quan hệ với chủ đầu tư, nhà thầu thi công, và thậm chí cả cơ quan quản lý.

Rào cản pháp lý: Mập mờ, chồng chéo và thiếu bảo vệ quyền sáng tạo

Rào cản lớn nhất hiện nay đối với các công ty thiết kế kiến trúc vừa và nhỏ là khung pháp lý vừa thiếu, vừa không đồng bộ, không cập nhật theo tốc độ phát triển thực tế của thị trường và ngành nghề. Trước hết, pháp luật hiện hành vẫn chưa có hệ thống bảo vệ đầy đủ quyền tác giả cho thiết kế kiến trúc. Nhiều công ty nhỏ phản ánh rằng họ bị chủ đầu tư “mượn” bản vẽ, rồi giao cho đơn vị khác thi công với biến tấu nhỏ mà không có bất kỳ cơ chế bảo vệ nào hiệu quả. Việc đăng ký bản quyền tác phẩm kiến trúc tuy có quy định, nhưng thủ tục rườm rà, thiếu khả năng kiểm soát và thực thi. Nhiều vụ việc xâm phạm bản quyền bị bỏ qua vì không có chế tài thực sự răn đe.

Bên cạnh đó, Luật Kiến trúc, Luật Xây dựng và các quy chuẩn kỹ thuật hiện hành cũng chưa phân định rõ vai trò, phạm vi, trách nhiệm của các bên trong chuỗi thiết kế – thi công – giám sát – phê duyệt, khiến các công ty nhỏ rất dễ bị gạt ra khỏi cuộc chơi hoặc bị buộc nhận trách nhiệm trong khi không được quyền quyết định. Thêm nữa, cơ chế đấu thầu và chỉ định thầu trong lĩnh vực xây dựng, thiết kế vẫn thiên về quy mô và “năng lực tài chính”, năng lực tổ chức hơn là chất lượng ý tưởng thiết kế hay giải pháp sáng tạo. Những đơn vị nhỏ gần như không thể tiếp cận các gói thầu lớn nếu không “liên danh” với các đơn vị lớn hơn, và trong nhiều trường hợp, bị lệ thuộc hoàn toàn, mất luôn cả sản phẩm trí tuệ của mình.

Rào cản thị trường: Bị kẹp giữa bất minh và khối lợi ích

Thị trường thiết kế kiến trúc tại Việt Nam hiện nay đang bị phân mảnh, thiếu minh bạch, và chịu sự chi phối bởi các nhóm lợi ích gắn với các chủ đầu tư lớn, tổng thầu xây dựng, và thậm chí là một số bộ phận trong cơ quan phê duyệt quy hoạch, xây dựng. Doanh nghiệp nhỏ thường không có khả năng tiếp cận trực tiếp với dự án mà phải thông qua mối quan hệ, các đầu mối trung gian hoặc được “mời” làm đơn vị phụ trợ. Nhiều khi, họ chỉ đóng vai trò tô vẽ hoặc làm lại hồ sơ kỹ thuật cho các thiết kế đã có sẵn, mà không được công nhận vai trò chính thức.

Hơn nữa, khi thị trường bất động sản chững lại hoặc bị chi phối bởi yếu tố đầu cơ, các doanh nghiệp thiết kế chính là nhóm chịu tổn thất đầu tiên. Bởi lẽ, họ không phải là người nắm đất, không phải là người có tiền, cũng không phải là người có quyền xét duyệt. Họ là người tạo ra giá trị vô hình – cái mà xã hội chưa coi trọng đúng mức.

Cạnh tranh không lành mạnh và thiếu đạo đức nghề nghiệp

Một thực tế đáng lo ngại là trong ngành thiết kế kiến trúc, tình trạng cạnh tranh thiếu lành mạnh diễn ra rất phổ biến. Có những công ty lớn hoặc đơn vị được ưu ái quyền tiếp cận thông tin trước, họ “mua” lại ý tưởng của đơn vị nhỏ, hoặc thậm chí sử dụng lại bản thiết kế gần như y nguyên nhưng đổi tên người thực hiện, biến người làm ra thành người vô hình. Cạnh tranh về giá cũng là một vấn nạn. Vì không có hệ thống định giá dịch vụ thiết kế thống nhất và minh bạch, nhiều đơn vị bị ép giá hoặc buộc phải giảm phí dịch vụ xuống mức không thể đảm bảo chất lượng công việc, chỉ để duy trì sự tồn tại. Điều này làm suy giảm chất lượng chung của ngành và gây bất công cho những người làm nghề có tâm huyết.

Kiến nghị: Hành lang pháp lý cho một ngành sáng tạo cần được kiến tạo thực chất

Từ tinh thần của Nghị quyết số 68-NQ/TW về phát triển kinh tế tư nhân trở thành động lực quan trọng của nền kinh tế – đặc biệt nhấn mạnh vai trò của doanh nghiệp sáng tạo trong giai đoạn phát triển mới – đã đến lúc chúng ta phải có những cải cách cụ thể đối với ngành thiết kế kiến trúc, một ngành nằm ở giao điểm giữa sáng tạo, kỹ thuật và xây dựng xã hội.

Một số kiến nghị cụ thể như sau:

Thiết lập hệ thống pháp lý bảo vệ quyền tác giả, quyền sở hữu trí tuệ trong ngành thiết kế kiến trúc: cần có cơ chế đăng ký và xác lập bản quyền nhanh, đơn giản, dễ thực thi, có chế tài nghiêm khắc khi vi phạm, và có thể triển khai xử phạt hành chính hiệu quả, tránh phải kiện tụng kéo dài.

Cải cách cơ chế đấu thầu, đánh giá dự án thiết kế và thi tuyển công bằng: thay vì chỉ căn cứ vào năng lực tài chính và hồ sơ hành chính, năng lực tổ chức thì nên có cơ chế đánh giá ý tưởng thiết kế độc lập, ẩn danh, dựa trên chất lượng chuyên môn, khuyến khích doanh nghiệp nhỏ và vừa tham gia cạnh tranh công bằng.

Minh bạch hóa thị trường thiết kế kiến trúc và xây dựng: xây dựng cơ sở dữ liệu mở về các dự án đang mời thầu, đang triển khai, công khai thông tin các đơn vị thực hiện, để tạo một thị trường lành mạnh, công bằng hơn. Xác lập rõ vai trò phát hiện và xử lý vi phạm. Thành lập các hội đồng nghề nghiệp và trọng tài độc lập trong ngành kiến trúc – xây dựng, có chức năng hòa giải tranh chấp, bảo vệ quyền lợi các bên liên quan, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ.

Chính sách tài chính ưu đãi và hỗ trợ đổi mới sáng tạo: cần có quỹ hỗ trợ phát triển thiết kế sáng tạo, quỹ bảo lãnh tín dụng cho các dự án thiết kế kiến trúc, đặc biệt tại các đô thị đang phát triển, vùng nông thôn mới, hoặc các khu vực cần phục hồi sau thiên tai. Điều chỉnh phí thiết kế phù hợp tính chất công việc và thị trường.

Các doanh nghiệp vừa và nhỏ trong lĩnh vực thiết kế kiến trúc là hạt nhân sáng tạo, là phần tâm hồn của công cuộc phát triển đô thị và xây dựng không gian sống cho người dân. Nhưng nếu không có cơ chế pháp lý bảo vệ, không có thị trường công bằng, họ sẽ bị đẩy ra ngoài lề và mất dần động lực sáng tạo. Một quốc gia muốn trở thành quốc gia phát triển không thể để ngành kiến trúc – ngành hình thành bộ mặt xã hội – bị lép vế trong cuộc chơi thiếu minh bạch.

Vì vậy, đã đến lúc Nhà nước, các tổ chức nghề nghiệp và toàn thể xã hội cần nhìn nhận đúng vai trò của ngành thiết kế kiến trúc, kiến tạo một hành lang pháp lý công bằng, thúc đẩy sáng tạo và bảo vệ những giá trị đích thực. Đó là bước đi cần thiết để thực hiện đúng tinh thần của Nghị quyết 68 – phát triển kinh tế tư nhân trở thành động lực quan trọng trong kỷ nguyên phát triển mới của Việt Nam.