Bí ẩn diêm tiêu và tầm nhìn kiến trúc quốc gia của Hoàng đế Đại Việt Quang Trung

“Vũ khí phốt pho” của quân Tây Sơn

Theo kỹ sư Vũ Đình Thanh đang làm việc tại Tập đoàn NPO ALMAZ (Nga), người từng phục dựng thành công nỏ thần Cổ Loa – loại vũ khí huyền thoại trong truyền thuyết An Dương Vương, ông đã dành hơn sáu năm nghiên cứu công phu về công nghệ quân sự thời Tây Sơn. Kết quả, ông đi đến một nhận định táo bạo: vua Quang Trung từng sở hữu vũ khí có chứa Phốt pho một loại vật liệu cháy đặc biệt, có thể là “bí mật khoa học” giúp quân Tây Sơn chiến thắng thần tốc quân Thanh năm 1789.

Theo phân tích của kỹ sư Thanh, hỏa cầu và hỏa hổ – những vũ khí tạo lửa dữ dội mà sử sách ví như lửa từ rồng phun ra có thể chứa phốt pho nguyên chất hoặc hỗn hợp phốt pho với nhựa thông, dầu mỏ. Khi tung ra, chúng tự bốc cháy ở nhiệt độ lên tới hơn 2.000 độ C, không chỉ gây bỏng nặng mà còn tạo ra hiệu ứng triệt tiêu oxy, khiến đối phương chết ngạt hoặc mất khả năng chiến đấu. Chính điều này, theo ông Thanh, đã lý giải phần nào tốc độ “đánh tan 29 vạn quân Thanh chỉ trong vòng năm ngày” một chiến công mà các nhà quân sự hiện đại vẫn xem là kỳ tích.

Kết luận trên đã được Thượng tướng, Viện Sĩ, Tiến Sĩ Anh hùng LLVTND Nguyễn Huy Hiệu – nguyên Thứ trưởng Bộ Quốc phòng đánh giá cao và đăng tải  nhiều lần trên báo chí. Một phát hiện khác của kỹ sư Vũ Đình Thanh là nghi vấn vua Quang Trung và các cận thần có thể bị ngộ độc Phốt pho do tiếp xúc lâu dài trong quá trình chế tạo và thử nghiệm loại vũ khí đặc biệt này. Ông cho rằng, sau chiến thắng Đống Đa, quân Tây Sơn không thể ngay lập tức tiến vào Nam truy quét tàn quân Nguyễn Ánh là vì nhiều chiến sĩ đã bị ảnh hưởng sức khỏe do khói Phốt pho tồn lưu. Đây là nhận định mới mẻ, song cần được xem xét vì các sử liệu cổ hiện chưa có chứng cứ trực tiếp khẳng định. Tuy vậy, giả thuyết này mở ra một hướng tiếp cận khoa học y học đối với cái chết đột ngột của Quang Trung khi ông mới hơn 39 tuổi.

Từ nỏ thần Cổ Loa đến công nghệ hỏa khí Tây Sơn: Trí tuệ Việt qua các thời đại

Không chỉ nghiên cứu về vũ khí thời Quang Trung, kỹ sư Vũ Đình Thanh còn nổi tiếng với công trình phục dựng nỏ thần Cổ Loa – thứ vũ khí từng được xem là biểu tượng của văn minh Âu Lạc. Qua hàng trăm lần thử nghiệm, ông chứng minh rằng nỏ thần có thể phóng hàng chục mũi tên đồng cùng lúc với sức công phá mạnh nhờ tận dụng nguyên lý trọng trường – cùng nguyên lý với  bom xuyên boongke Mỹ hiện đại. Ông đã chỉ ra rằng nhờ lực trọng trường mà nỏ thần có lực mạnh nhất ở khoảng cách xa nhất, xuyên được mọi giáp sắt, khác với cung nỏ của địch càng xa càng yếu, chính việc tìm ra nguyên lý sát thương nhờ lực trọng trường mà hậu thế hiểu rằng việc nỏ thần bắn vạn tên giết vạn giặc là hoàn toàn có thật.

Theo ông Thanh, những kết quả nghiên cứu này không chỉ làm sáng tỏ bí ẩn lịch sử, củng cố niềm tự hào dân tộc mà còn đặt ra câu hỏi về tính xác thực việc Triệu Đà có thực sự chiếm được Âu Lạc hay không vì rõ ràng Triệu Đà qua ghi chép lịch sử và bằng chứng khảo cổ không hề có công nghệ nỏ thần.

Một trong những luận điểm đặc sắc mà kỹ sư Vũ Đình Thanh nêu ra là “mặt hàng chiến lược” khiến các công ty Đông Ấn của phương Tây đặc biệt quan tâm tới Việt Nam: đó là phân dơi và phân chim – nguồn nguyên liệu quý để sản xuất diêm tiêu (kali nitrat), thành phần chủ chốt trong thuốc súng đen (75% diêm tiêu, 15% than củi, 10%  lưu huỳnh) trước khi thuốc nổ hiện đại ra đời (1884).

Theo sử học quốc tế, châu Âu trong suốt thế kỷ XVII–XIX phụ thuộc lớn vào nguồn diêm tiêu nhập từ châu Á, trong đó có khu vực Đông Dương. Diêm tiêu được chiết xuất từ lớp đất giàu nitrat tại các hang dơi, đảo chim  như Trường Xa Hoàng Xa – trong đó Việt Nam có điều kiện tự nhiên đặc biệt thuận lợi. Chính vì vậy, nhiều thương nhân và nhà truyền giáo phương Tây, trong đó có các thành viên của Công ty Đông Ấn Pháp (Compagnie française des Indes orientales), đã tìm cách thiết lập quan hệ với các thế lực trong nước để khai thác nguồn lợi này.

Từ góc nhìn của kỹ sư Thanh, ông cho rằng Nguyễn Ánh khi cầu viện Pháp thông qua Giám mục Bá Đa Lộc đã nhận được sự giúp đỡ quân sự và cái giá đổi lại là để các thế lực phương Tây tiếp cận và khai thác tài nguyên quý này. Dưới lăng kính khoa học và kinh tế, đây được xem là “mặt hàng chiến lược” thời đó, có giá trị tương đương hoặc hơn cả dầu mỏ, uranium ngày nay – bởi không có diêm tiêu thì không thể có thuốc súng, mà không có thuốc súng thì không thể mở rộng chiến tranh hay chiếm thuộc địa.

Theo chia sẻ của Kỹ sư Thanh, có nhiều tài liệu nước ngoài ghi nhận việc các đế quốc phương Tây từng khai thác diêm tiêu quy mô lớn tại khu vực Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam. Dù thông tin này cần được tiếp tục nghiên cứu, song nhiều công trình quốc tế cho thấy diêm tiêu từng là nguồn tài nguyên chiến lược, góp phần quan trọng vào sự trỗi dậy của các cường quốc châu Âu. Đặc biệt, trong thời kỳ mở rộng thuộc địa, Anh và Pháp đều thành lập các công ty Đông Ấn với lực lượng quân đội hùng hậu để khai thác và kiểm soát nguồn nguyên liệu quý phục vụ sản xuất diêm tiêu.

Bí ẩn diêm tiêu đến tầm vóc kiến tạo Đại Việt

Ý tưởng về “phân dơi – diêm tiêu” như một dạng tài nguyên chiến lược gợi mở một hướng nhìn thú vị, giúp nhìn lại lại bối cảnh kinh tế – quân sự toàn cầu trong thời kỳ đầu của cách mạng công nghiệp. Ở góc độ lịch sử, Giám mục Bá Đa Lộc được biết đến là người Pháp từng có vai trò hỗ trợ Nguyễn Ánh trong giai đoạn biến động cuối thế kỷ XVIII. Nhiều tư liệu phương Tây mô tả ông là người có ảnh hưởng, đồng thời là nhân vật gắn liền với các mối giao lưu chính trị – kinh tế giữa Việt Nam và châu Âu thời kỳ đó.

Kỹ sư Vũ Đình Thanh đặt ra câu hỏi mang tính gợi mở: “Lý do nào khiến các sĩ quan và thương nhân phương Tây hỗ trợ Nguyễn Ánh bằng vũ khí, tàu chiến và nhân lực?”  và ông cho rằng, có thể đằng sau những cuộc tiếp xúc ấy còn ẩn chứa yếu tố kinh tế - tài nguyên, đặc biệt là giá trị của diêm tiêu, phân dơi – nguyên liệu quan trọng trong sản xuất thuốc súng, từng góp phần định hình sức mạnh công nghiệp và quân sự của nhiều quốc gia châu Âu.

Việc Nguyễn Ánh hợp tác với họ là sự giao thoa giữa chính trị, thương mại và lợi ích quốc tế trong giai đoạn chuyển mình của lịch sử Việt Nam. Kỹ sư Thanh khẳng định rằng Bá Đa Lộc và các nhà truyền giáo còn là thành viên của Công Ty Đông Ấn Pháp tức việc Bá Đa Lộc giúp Nguyễn Ánh không chỉ là vai trò cá nhân mà là vai trò của công ty Đông Ấn Pháp, đại diện của nhà nước Pháp. Nếu coi những công ty Đông Ấn là tiền thân của các tập đoàn xuyên quốc gia, thì cuộc đối đầu giữa nhà Tây Sơn và liên quân Pháp – Nguyễn Ánh có thể xem là trận chiến bảo vệ chủ quyền kinh tế – tài nguyên đầu tiên trong lịch sử hiện đại của Việt Nam.

Kỹ sư Thanh chỉ ra rằng, các nước Anh, Pháp, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Hà Lan để trở thành cường quốc chiếm được nhiều thuộc địa thì cần phải có súng, pháo, mà súng pháo hoạt động được nhờ thuốc nổ đen đến năm 1884, thuốc nổ đen cần phân dơi phân chim và chính hoàng đế Đại Việt Quang Trung không cho các nước này thông qua các công ty Đông Ấn khai thác tại Việt Nam trong khi Nguyễn Ánh và đồng sự thì lại sẵn sàng hợp tác . 

Dưới góc độ đó, Quang Trung không chỉ là người đánh tan giặc ngoại xâm bằng quân sự, mà còn là người bảo vệ chủ quyền tài nguyên – kinh tế của đất nước trước sự nhòm ngó của các thế lực phương Tây. Dù lịch sử chưa ghi nhận điều này một cách chính thức, song ý tưởng ấy đáng để suy ngẫm trong bối cảnh hiện nay – khi vấn đề “an ninh tài nguyên” và “chủ quyền kinh tế” vẫn là mối quan tâm toàn cầu.

Những phát hiện, giả thuyết và suy ngẫm của kỹ sư Vũ Đình Thanh, dù còn cần kiểm chứng khoa học, đã gợi mở một điều quan trọng: lịch sử Việt Nam cần được nhìn nhận không chỉ qua chiến công quân sự mà còn qua lăng kính khoa học, công nghệ và kinh tế.

Từ nỏ thần Cổ Loa đến hỏa khí Tây Sơn, từ Phốt pho đến diêm tiêu – đó là minh chứng cho tư duy sáng tạo, tinh thần tự chủ của dân tộc Việt Nam trong suốt hàng ngàn năm dựng nước và giữ nước. Quang Trung – Nguyễn Huệ vì thế, không chỉ là biểu tượng của lòng yêu nước, mà còn là biểu tượng của trí tuệ Việt Nam luôn biết sử dụng khoa học, sáng tạo để bảo vệ Tổ quốc.

Hơn hai trăm năm đã trôi qua, nhưng hình ảnh người anh hùng áo vải vẫn sáng mãi trong lòng dân tộc. Việc tiếp tục nghiên cứu, phân tích, làm rõ những khía cạnh khoa học – lịch sử về thời đại Quang Trung không chỉ là tri ân tiền nhân, mà còn là hành trình khơi dậy niềm tự hào, niềm tin và khát vọng phát triển của Việt Nam hôm nay.
Những góc nhìn mới mẻ như của kỹ sư Vũ Đình Thanh giúp chúng ta thấy rằng lịch sử không bao giờ khép lại. Mỗi thế hệ có thể tìm thấy trong đó những giá trị khác nhau khoa học, đạo lý, hay lòng yêu nước. Quan trọng hơn cả, đó là tinh thần Quang Trung: tư duy tự cường, độc lập và sáng tạo – sức mạnh trường tồn của dân tộc Việt Nam./.