Một trong những vấn đề được đặc biệt quan tâm trước, trong và sau quá trình sáp nhập, tinh giản đơn vị hành chính là việc xử lý trụ sở công dôi dư sao cho hài hòa, hợp lý, tránh lãng phí và tiêu cực. Trong buổi tiếp xúc cử tri ngày 2/7, nhiều người dân Hà Nội đã đề cập trực tiếp vấn đề này với Tổng Bí thư Tô Lâm. Trả lời cử tri, Tổng Bí thư khẳng định: “Các trụ sở dôi dư có thể dùng làm trường học, trạm y tế, nhà sinh hoạt cộng đồng... Nếu làm tốt, sẽ không có nơi nào bị lãng phí cả. Đất đai ở Hà Nội, đặc biệt là khu vực nội đô, rất khan hiếm. Không ai được sử dụng trụ sở công làm tài sản riêng, cũng tuyệt đối không được bán đi các trụ sở này.”

Tổng Bí thư Tô Lâm tiếp xúc cử tri Hà Nội sau kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV, chiều 2/7. Ảnh: Thành An.

Người đứng đầu Đảng ta nhấn mạnh thêm: “Chúng tôi đã tính toán kỹ, không lo dôi dư. Những cơ sở này hoàn toàn có thể chuyển đổi thành nơi học cho trẻ mầm non hoặc làm phòng khám, giảm tải cho bệnh viện”.

Quan điểm này tiếp tục được Thủ tướng Phạm Minh Chính tái khẳng định trong các cuộc làm việc với bộ, ngành và địa phương. Thủ tướng yêu cầu ưu tiên sử dụng các trụ sở công dôi dư cho các mục đích y tế, giáo dục, văn hóa và công ích. Đồng thời chỉ đạo các bộ, ngành, địa phương phải khẩn trương xử lý tài sản sau sắp xếp bộ máy, tuyệt đối không để thất thoát, lãng phí.

Từ chỉ đạo đến hành động, Chính phủ vào cuộc ngay lập tức. Chỉ một tháng sau thời điểm 1/7/2025 - khi cả nước bắt đầu triển khai sáp nhập đơn vị hành chính cấp huyện, xã theo Nghị quyết 35/2024/QH15, Bộ Tài chính đã ra văn bản khẩn gửi các bộ, ngành, địa phương yêu cầu rà soát, xử lý dứt điểm các trụ sở dôi dư, tránh tình trạng tài sản nhà nước bị bỏ hoang.

Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì cuộc họp sơ kết 1 tháng vận hành chính quyền địa phương hai cấp. Ảnh: Trần Hải.

Văn bản ban hành ngày 28/7/2025 nêu rõ: Việc ngăn chặn tình trạng “trụ sở chết lâm sàng” là một nhiệm vụ trọng tâm trong quá trình thực hiện Nghị định 186/2025/NĐ-CP và Công điện 68/CĐ-TTg. Các cơ quan liên quan phải hoàn thành điều hòa, sắp xếp trụ sở trong vòng 3 tháng kể từ ngày đề án sáp nhập được phê duyệt. Việc khai thác, điều chuyển, chuyển đổi công năng hoặc xử lý các trụ sở dôi dư cần được xây dựng thành kế hoạch cụ thể.

Đặc biệt, Bộ Tài chính nhấn mạnh nguyên tắc: không bán, không chuyển nhượng trụ sở gắn với đất. Thay vào đó, ưu tiên các phương án như: Cho nhiều đơn vị sử dụng chung; Điều chuyển nội bộ, hoán đổi cơ sở phù hợp; Chuyển đổi công năng phục vụ cộng đồng: trường học, trạm y tế, nhà văn hóa, hành chính cấp thôn... Với những cơ sở ở vùng sâu, vùng xa, nếu tài sản đã xuống cấp, không còn giá trị sử dụng, có thể được phá dỡ và chuyển quyền quản lý đất về cho địa phương.

Chính phủ cũng yêu cầu các địa phương báo cáo tiến độ xử lý trụ sở công hàng tháng thông qua phần mềm tổng kiểm kê tài sản công, đồng thời tăng cường thanh tra, xử lý nghiêm các tổ chức, cá nhân cố tình chậm trễ hoặc sử dụng sai mục đích.

Có thể nói đây không chỉ là bài toán kỹ thuật về tài sản, mà còn là thước đo kỷ cương kỷ luật hành chính, là phép thử với tinh thần vì dân, vì nước trong từng quyết sách cụ thể.

Thực tế nhiều người băn khoăn về tình trạng lãng phí trụ sở công không phải là không có nguyên cớ. Bởi từ nhiều năm nay, báo chí đã phản ánh tình trạng một số địa phương để tồn tại công trình công cộng hoặc dự án có vốn đầu tư công bị bỏ hoang, xuống cấp, để cỏ mọc um tùm như một bãi chăn thả trâu bò mà cụ thể điển hình như dự án Bệnh viện Bạch Mai cơ sở 2, Bệnh viện Việt Đức cơ sở 2, dự án tòa nhà Bộ Ngoại giao...

Dự án xây dựng cơ sở 2 của Bệnh viện Bạch Mai, Việt Đức tại thành phố Phủ Lý, tỉnh Hà Nam (cũ) khởi công xây dựng cuối năm 2014, dự kiến hoàn thành vào năm 2017. Tuy nhiên, đến nay sau hơn 10 năm, cả hai bệnh viện vẫn chưa thể về đích. Ảnh: Lê Khánh.

Tiếp thu báo chí, có địa phương giải quyết chậm, nhưng cũng có địa phương giải quyết nhanh. Như tại Hà Tĩnh, xã Nam Phúc Thăng (huyện Cẩm Xuyên cũ), sau sáp nhập từ ba xã (Cẩm Nam, Cẩm Thăng, Cẩm Phúc), địa phương đã chuyển trụ sở xã cũ thành nhà hiệu bộ và phòng chức năng cho trường THCS, trạm y tế xã cũ thành nhà hành chính và bếp ăn của trường mầm non, đồng thời định hướng trụ sở xã cũ khác phục vụ mục đích dịch vụ hợp tác xã nông nghiệp hoặc thu mua nông sản, tránh bỏ hoang và phát huy giá trị tài sản công.

Trụ sở bỏ hoang nhiều năm nằm ở vị trí mặt tiền quốc lộ 1A tại tỉnh Quảng Trị. Ảnh: Hưng Thơ.

Tại Thanh Hóa, ở xã Thuần Lộc (huyện Hậu Lộc cũ), công trình trụ sở xã, trạm y tế và nhà văn hóa thôn từng bị bỏ hoang. UBND huyện (trước khi sáp nhập) đã bàn giao nhà văn hóa cho thôn sử dụng. Trạm y tế xã trước đây được đưa vào sử dụng phục vụ cộng đồng, tránh lãng phí tài sản đầu tư nhiều tỷ đồng.

Trụ sở công bỏ hoang nằm trên quốc lộ 1A đoạn qua huyện Gio Linh (cũ), tỉnh Quảng Trị (cũ). Ảnh: Hưng Thơ.

Tại Lạng Sơn, sau sáp nhập xã Trấn Yên vào xã Hưng Vũ thành xã mới, trụ sở trạm y tế xã Trấn Yên cũ vẫn tiếp tục hoạt động như một điểm trạm khám chữa bệnh, phục vụ người dân của các thôn xa, giảm tải cho trạm chính và duy trì dịch vụ y tế cơ bản tại tuyến xã.

Quay trở về đợt sắp xếp đơn vị hành chính lần này, chúng ta thấy người đứng đầu Đảng, Nhà nước đã có những chỉ đạo rất sát sao, các cơ quan tham mưu đã có những văn bản chỉ đạo, hướng dẫn hết sức cụ thể, song một số địa phương còn gặp vướng mắc trong việc xử lý các trụ sở dôi dư này. Mặc dù có nhiều đề xuất như cho thuê, bán đấu giá hoặc chuyển đổi mục đích sử dụng làm trung tâm văn hóa, y tế, giáo dục... nhưng việc chuyển đổi này không phải là “một sớm, một chiều” muốn là được ngay. Và có một thực tế hiển nhiên mà ai cũng nhận ra là nếu các trụ sở không được sử dụng liên tục, duy tu, bảo dưỡng,… thì sẽ dẫn đến tình trạng xuống cấp, gây thất thoát tài sản nhà nước.  

Đi dọc dải đất hình chữ S, từ vùng cao biên giới cho tới đồng bằng, ven biển, không khó để bắt gặp những trụ sở cơ quan nhà nước cũ - từng là biểu tượng của một thời vận hành bộ máy chính quyền địa phương - nay nằm trơ trọi, im lìm, cửa đóng then cài. Những tấm biển hiệu cũ kỹ bạc màu vẫn treo nguyên trên tường, như giữ lại chút ký ức về những ngày từng sôi động: nơi người dân xếp hàng làm thủ tục, cán bộ lui tới tiếp dân, họp hành, điều hành công việc thường nhật.

Giờ đây, nhiều công trình trong số đó rơi vào cảnh xuống cấp, hoang hóa, thậm chí trở thành chỗ để xe bỏ, nơi tập kết rác hoặc điểm tạm trú của những người vô gia cư. Có nơi, đất đai bị lãng phí, có nơi bị chiếm dụng trái phép. Người dân mỗi ngày đi qua, không khỏi xót xa. Có người ví von: “Như người đã rút đi phần hồn, chỉ còn thân xác bỏ quên giữa đời sống đang đổi thay ngoài kia”.

Đó không chỉ là câu chuyện về những viên gạch, mái ngói, mà là lời cảnh tỉnh về một thực tế: bố trí, sắp xếp, giải quyết chế độ cho cán bộ sau sáp nhập thì nhanh gọn, nhưng xử lý tài sản công sau sắp xếp lại tổ chức bộ máy lại là một bài toán nan giải. Khi những tài sản công không được sử dụng đúng cách, không được bảo vệ, khai thác hiệu quả, thì không chỉ là sự lãng phí tiền của Nhà nước mà còn làm xói mòn niềm tin của người dân vào hiệu quả cải cách bộ máy.

Ghi nhận về tâm trạng người dân trước thực trạng này, anh L. (quê phường Hà Giang 1, tỉnh Tuyên Quang, hiện đang công tác tại phường Tân Hà cách nhà gần 150 km) cho biết: “Mỗi lần về thăm nhà, đi qua những trụ sở cơ quan cũ, phải nói đến là cảm giác bâng khuâng, có chút hoài niệm. Những tòa nhà đó, dù cũ kỹ hay không, cũng đã từng là nơi tôi hay gia đình nhiều lần đến làm giấy tờ, thủ tục hành chính. Có khi là làm khai sinh, làm chứng minh thư (nay là căn cước công dân), đăng ký hộ khẩu, hoặc xin giấy phép gì đó. Tôi còn nhớ cái không khí đông đúc, những hàng người chờ đợi, tiếng nói chuyện, tiếng gọi tên... tất cả những hình ảnh đó gắn liền với một phần cuộc sống của mình. Giờ đây thấy trụ sở vắng tanh, lòng cũng thấy sao sao. Tôi mong rằng các trụ sở này sẽ sớm được các đơn vị sử dụng để tránh xuống cấp, gây lãng phí cho nhà nước”.

Cùng tâm trạng đó, anh T. (cán bộ Sở Xây dựng tỉnh Tuyên Quang) cho biết: “Tôi làm Sở Xây dựng Hà Giang trước đó. Khi cơ quan sáp nhập, chúng tôi chuyển về trụ sở mới ở Tuyên Quang hiện đại hơn, tiện nghi hơn. Tôi hiểu đó là bước đi tất yếu để nâng cao hiệu quả công việc, phục vụ nhân dân tốt hơn. Tuy nhiên, mỗi khi đi qua trụ sở cũ giờ đây vắng vẻ, không còn thấy xe cộ ra vào tấp nập, không còn nghe thấy những âm thanh quen thuộc, trong lòng tôi lại có chút luyến tiếc”.

Chia sẻ về việc quản lý và duy trì các trụ sở công, lãnh đạo một địa phương (xin được giấu tên) chia sẻ riêng với phóng viên: “Hiện tại, tại các trụ sở cũ, chúng tôi vẫn bố trí một nhóm cán bộ làm việc dạng thường trú tại đây, không để đầy đủ các ban bệ như trước nhằm đáp ứng các dịch vụ cho người dân gần khu vực hành chính cũ. Về lâu dài, khi công tác sắp xếp công việc đạt yêu cầu, chúng tôi sẽ chuyển đổi công năng các công trình để tập trung hết nguồn lực về trung tâm tỉnh. Đối với các trụ sở không thể sử dụng cho các mục đích cộng đồng, tỉnh sẽ thực hiện các biện pháp quản lý tài sản như thu hồi và giao cho các cơ quan chức năng quản lý hoặc thanh lý, đấu giá theo đúng quy định của pháp luật”.

Ông Chức phân tích, thứ nhất, chúng ta chưa có một cơ chế thực sự linh hoạt, rõ ràng để quyết định việc giữ lại, chuyển đổi hay thanh lý các trụ sở này. Nhiều nơi muốn làm nhưng lại vướng: nào là thẩm quyền, nào là định giá, nào là thủ tục xin ý kiến bộ ngành. Kéo dài như thế là lãng phí.

Thứ hai, tài sản công mà bỏ hoang thì trước sau cũng xuống cấp, thậm chí bị chiếm dụng trái phép. Nhưng nếu muốn tận dụng làm thư viện, trường học, nhà sinh hoạt cộng đồng… thì lại thiếu kinh phí cải tạo, không ai dám quyết vì sợ sai. Chúng ta cải cách bộ máy nhưng nếu quản lý tài sản vẫn theo cách cũ - chậm chạp, sợ trách nhiệm thì sẽ không đạt được hiệu quả cuối cùng của việc tinh gọn.

Rõ ràng, việc xử lý các công trình trụ sở công sau sáp nhập, đang là một thách thức lớn, đòi hỏi sự vào cuộc quyết liệt, mạnh mẽ, đồng bộ từ Trung ương đến địa phương. Lời giải “Tiết kiệm là quốc sách” đang cấp thiết yêu cầu 34 tỉnh, thành phố phải thực hiện sao cho vừa tốt, vừa nhanh để tối ưu hóa nguồn lực, tránh lãng phí và phục vụ hiệu quả lợi ích chung của cộng đồng?

Kỳ 2: Tiêu chí đánh giá và phương pháp áp dụng công trình hành chính dôi dư sau sáp nhập: Hướng tới phát triển bền vững và hiệu quả xã hội