Không thể xây nhà chống bão “một kích cỡ” cho tất cả

Để làm rõ vấn đề này, phóng viên đã có cuộc trao đổi cùng kiến trúc sư (KTS) Nguyễn Khắc Phước, người đã có nhiều kinh nghiệm trong thiết kế công trình nhà ở cho các vùng thiên tai tại Việt Nam.

PV: Thưa ông, hiện nay Việt Nam đã có bộ tiêu chuẩn hoặc quy định cụ thể nào dành riêng cho vùng hay gặp thiên tai như lũ lụt, sạt lở chưa? 

KTS Nguyễn Khắc Phước: Hiện nay, Việt Nam vẫn chưa có bộ tiêu chuẩn xây dựng cụ thể, mang tính đặc thù cho các khu vực thường xuyên chịu ảnh hưởng bởi lũ lụt và sạt lở. Thay vào đó, việc thiết kế và xây dựng tại những khu vực này chủ yếu dựa trên hệ thống quy chuẩn xây dựng chung cùng một số tiêu chuẩn rời rạc. 

Điều này bắt nguồn từ khoảng trống trong quy hoạch tổng thể tích hợp các rủi ro thiên tai. Những quy định bắt buộc về việc đánh giá rủi ro thiên tai, mức độ thiệt hại và xác định phân vùng rủi ro chưa được triển khai chặt chẽ. Bên cạnh đó, hệ thống tiêu chuẩn thiết kế công trình nhà ở, hạ tầng thích ứng thiên tai tại nhiều tỉnh thành ở khu vực miền Trung vẫn chưa được xây dựng một cách đồng bộ, thiếu định hướng xây dựng phù hợp với đặc trưng vùng lũ lụt, bão mạnh, nguy cơ sạt lở đất.

PV: Đối với “Chiến dịch Quang Trung” thần tốc được triển khai tại các tỉnh miền Trung - Tây Nguyên, cần tập trung vào những tiêu chí nào về mặt kiến trúc và xây dựng để vừa đảm bảo tốc độ vừa hướng tới nhu cầu an cư dài hạn cho người dân?

KTS Nguyễn Khắc Phước: “Chiến dịch Quang Trung” được đẩy mạnh phát động trong giai đoạn này có ý nghĩa to lớn đối với đời sống của mỗi hộ dân chịu ảnh hưởng từ thiên tai. Giải pháp kỹ thuật cốt lõi để đảm bảo hiệu quả cho chiến dịch này nằm ở hai trụ cột là tiêu chuẩn hóa thiết kế và ưu tiên kết cấu chịu lực. 
Trước tiên, về tiêu chuẩn hoá thiết kế, đơn vị thiết kế và thi công cần ưu tiên phát triển các mô hình nhà ở đơn giản, chuẩn hóa để đảm bảo tiến độ thi công. Việc module hoá công trình, cả về mặt kiến trúc lẫn kết cấu là chìa khoá để rút ngắn tối đa thời gian từ khâu thiết kế đến thực địa.

Trong mọi công trình xây dựng, tính an toàn và bền vững luôn được đặt lên hàng đầu. Trong thi công công trình nhà ở, đặc biệt tại các khu vực có nguy cơ bị ảnh hưởng bởi thiên tai, mô hình nhà ở phải luôn đáp ứng tiêu chí về khung chịu lực chắc chắn, kết cấu đơn giản và bền bỉ. Nguyên tắc kỹ thuật xây dựng hàng đầu mà tôi luôn nêu cao trong các công trình của mình là khung nhà chắc, mái không bay tốc, nền nhà vững.

Cụ thể, móng nhà phải được neo chắc chắn vào nền đất, đây là yếu tố sống còn, đặc biệt tại các khu vực đất yếu hoặc có nguy cơ sạt lở. Về phần mái, chúng tôi bắt buộc sử dụng bulông, đai thép để tạo liên kết chặt chẽ giữa mái, tường và cột, nhằm chống lại hiện tượng lật, tốc mái khi có bão lớn, đồng thời khuyến nghị tránh mái ngói nặng và thay bằng mái tôn chống rỉ, chống bão có lớp cách nhiệt.

Bên cạnh đó, chúng tôi cũng ưu tiên sử dụng những vật liệu dễ mua tại địa phương nhưng vẫn đảm bảo nghiêm ngặt về chất lượng. Toàn bộ quy trình thi công cần được giám sát chặt chẽ thông qua nhật ký công trường và nghiệm thu từng giai đoạn để vừa đảm bảo tiến độ khẩn trương, vừa đạt chất lượng kỹ thuật cao nhất. 

PV: Theo kinh nghiệm của KTS, việc xây dựng nhà chống bão có thể phát triển đồng bộ trên phạm vi rộng hay phải tùy biến theo đặc thù từng địa phương?

KTS Nguyễn Khắc Phước: Từ những quan sát và trải nghiệm nhiều năm trong nghề, theo tôi việc xây dựng nhà chống bão không thể áp dụng một mô hình đồng nhất trên phạm vi rộng, mà cần kết hợp giữa “khung chuẩn chung” và “tùy biến theo đặc thù địa phương”. 

Trên thực tế, mỗi địa phương theo từng vùng miền lại có sự khác biệt rõ rệt về khí hậu, điều kiện tự nhiên, đặc điểm địa hình và địa chất. Chưa kể đến đó là sự khác nhau về lối sống, văn hoá kiến trúc của từng khu vực. Việc áp dụng một mẫu thiết kế “nhà chống bão” duy nhất nhiều khả năng không phù hợp, thậm chí tiềm ẩn nguy cơ mất an toàn khi triển khai sai địa hình.

Điển hình là, tại khu vực miền Trung với đặc thù gió bão mạnh và mưa lớn kéo dài, mô hình nhà ở tại đây yêu cầu một kết cấu mái đặc biệt kiên cố, liên kết mái - tường - cột cực kỳ chắc chắn và hệ thống nền móng phải được tính toán để chống ngập sâu. Trong khi đó, khu vực Tây Bắc và miền núi tuy ít bão nhưng lại đối mặt với nguy cơ sạt lở đất và lũ quét, yêu cầu kỹ thuật tập trung hoàn toàn vào việc tính toán nền móng, lựa chọn vị trí đặt nhà an toàn và xây dựng hệ thống thoát nước hiệu quả, khác biệt hoàn toàn so với vùng ven biển. Tương tự, vùng Đồng bằng sông Cửu Long, nơi lũ chậm nhưng ngập sâu kéo dài nhiều ngày, đòi hỏi phải ưu tiên nhà sàn, hoặc nhà nâng cốt cao để thích ứng với môi trường sống bị ngập lụt theo mùa. 

PV: Từ thực tiễn triển khai các công trình nhà ở thích ứng với điều kiện tự nhiên, ông đánh giá như thế nào về các mô hình do người dân sáng tạo như nhà phao Tân Hóa (Quảng Bình) hay nhà gác bê tông (Quảng Nam)?

KTS Nguyễn Khắc Phước: Thực tế cho thấy, mặc dù các mô hình này không qua trường lớp thiết kế bài bản, có thể còn hạn chế về mặt thẩm mỹ và một số tiêu chuẩn kỹ thuật nghiêm ngặt, nhưng chúng lại sở hữu tính ứng dụng cực kỳ cao. Đây là những giải pháp thích ứng trực tiếp, được đúc kết từ kinh nghiệm thực tiễn qua nhiều thế hệ từng trải, hoàn toàn phù hợp với điều kiện tài chính và khả năng tự xây dựng của người dân địa phương.

Những sáng kiến tự phát này đã giúp họ vượt qua được các đợt thiên tai bão lũ một cách hiệu quả để nhanh chóng ổn định cuộc sống. Chính nhờ những mô hình nhà ở dân gian, tự phát theo kinh nghiệm này mà những người làm chuyên môn đã có thêm những tư liệu quý giá, cực kỳ thực tiễn để nghiên cứu, phân tích và phát triển các mô hình mới bài bản, khoa học hơn. 

PV: Từ thực tiễn các mô hình nhà ở chống thiên tai do người dân sáng tạo, xin ông cho biết về những giải pháp, định hướng để thi công các công trình nhà ở đặc thù dành cho các vùng thường xuyên xảy ra thiên tai?

KTS Nguyễn Khắc Phước: Để đảm bảo an toàn bền vững, việc xây dựng nhà ở tại các vùng thường xuyên xảy ra thiên tai cần tuân thủ nghiêm ngặt các yếu tố kỹ thuật thi công xây dựng. Trước tiên, vị trí xây dựng luôn là ưu tiên hàng đầu, tuyệt đối tránh khu vực sạt lở, dòng chảy lũ quét hoặc vùng trũng, thay vào đó phải ưu tiên vị trí cao tự nhiên hoặc thực hiện nâng cốt nền theo mực nước lũ lịch sử. 

Thứ hai, kết cấu nhà phải đảm bảo khả năng chịu lực ổn định và đồng bộ, móng nhà phải được tính toán chuyên biệt để phù hợp với địa chất cụ thể của từng địa phương. Thứ ba, về mặt thiết kế cần tính đến phương án giảm thiểu rủi ro khi sống chung với lũ như chọn những vật liệu bền vững … Thứ tư, không gian khẩn cấp là yếu tố cấp thiết cần được thiết kế sẵn cho gia đình, bao gồm đường cứu nạn và khu vực trú ẩn an toàn. Cuối cùng, vật liệu xây dựng phải được lựa chọn theo đặc thù vùng thiên tai: ví dụ, vùng gió bão cần mái dốc thấp và bắt vít chắc chắn, còn vùng sạt lở thì yêu cầu vật liệu nhẹ, ổn định để giảm tải trọng. 

PV: Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng nghiêm ngặt hơn, các kiến ​​trúc sư cần thay đổi cách tiếp cận thiết kế cho vùng thiên tai như thế nào?

KTS Nguyễn Khắc Phước: Trước thách thức của biến đổi khí hậu, các kiến trúc sư cần chuyển đổi mạnh mẽ sang cách tiếp cận “thích ứng: thay vì duy trì các giải pháp cố định truyền thống.

Điều này yêu cầu các kiến trúc sư hướng tới những giải pháp điều chỉnh linh hoạt theo những thay đổi khí hậu như các mô hình nhà nổi, nhà nâng cao cốt, hoặc cấu trúc lắp ghép. Ngoài ra, các đơn vị thiết kế cần nhìn nhận khách quan, đánh giá rủi ro thiên tai (lũ lụt, bão, sạt lở) ngay từ giai đoạn đầu và tích hợp các giải pháp phòng chống vào thiết kế tổng thể.

Bên cạnh đó, nguyên tắc thiết kế trong bối cảnh hiện tại đòi hỏi kiến trúc sư nên ưu tiên sử dụng vật liệu địa phương, vật liệu tái chế và các loại vật liệu thân thiện môi trường, có khả năng cách nhiệt tốt. Xu hướng này đòi hỏi phát triển thiết kế sinh thái, tích hợp cây xanh, hệ thống lưu trữ nước mưa và tạo không gian xanh để vừa giảm thiểu tác động của thiên tai, vừa cải thiện vi khí hậu.

PV: Xin cảm ơn những chia sẻ từ KTS Nguyễn Khắc Phước!