Giải mã sức mạnh vũ khí của nước Đại Việt thời vua Quang Trung

Trong kho tàng sử Việt, Quang Trung - Nguyễn Huệ thường được nhớ đến với chiến thắng Kỷ Dậu 1789 trước quân Thanh. Nhưng theo những kết quả nghiên cứu được kỹ sư Vũ Đình Thanh chia sẻ, di sản quân sự Tây Sơn có thể rộng hơn những gì sử sách đại chúng từng ghi nhận. Từ dấu vết về công nghệ hỏa khí, nguồn cung diêm tiêu – “mẹ của thuốc súng”, cho đến tương quan tiếp xúc với các công ty Đông Ấn phương Tây, nhiều tư liệu được đối chiếu đã mở ra những cách nhìn mới mẻ về vai trò Đại Việt trong cán cân quyền lực khu vực cuối thế kỷ XVIII. Đây là một hướng luận chứng để suy ngẫm về tiềm lực sáng tạo của người Việt trong bối cảnh quốc tế đầy biến động khi các nước phương tây trỗi dậy thành các đế quốc toàn cầu nhờ sử hữu súng pháo với thuốc nổ đen, loại thuốc với thành phần chính 75% là diêm tiêu, hình thành từ phân dơi ở những nước có khí hậu nóng ẩm như đông Ấn Độ và Đông Nam Á .

Vũ khí Tây Sơn và giả thuyết sức mạnh vượt chuẩn thời đại

Nghiên cứu khoáng học Đông Dương thuộc Pháp của Dupouy khẳng định 22 mỏ diêm tiêu quanh Hà Nội, Trung đoàn pháo binh cơ động Pháp dùng thuốc súng với 75% diêm tiêu từ Việt Nam. Ảnh: NVCC

Theo kỹ sư Vũ Đình Thanh – đại diện NPO ALMAZ (Nga) tại Việt Nam, trong quá trình khảo cứu vũ khí cổ đã đặt ra một nhận định đáng chú ý: Quang Trung không chỉ là nhà cầm quân kiệt xuất, mà còn có thể đã hiểu sâu về kỹ thuật hỏa khí, thậm chí ứng dụng phốt pho trong chế tạo hỏa dược yếu tố có khả năng tạo ra ưu thế chiến trường để vua Quang Trung không chỉ thần tốc tiêu diệt 30 vạn quân Thanh mà còn thần tốc thiếu cháy 5 vạn quân Xiêm, trước đó cũng thần tốc thiêu cháy hơn 3 vạn liên quân các công ty đông ấn do Manuel Mạn hòe làm tiên phong năm 1782 và liên quân các công ty đông ấn năm 1783.

Tư liệu chính sử từng ghi nhận việc Đại Việt chế tạo súng thần công từ thế kỷ XIV – XV, khi Trần Khát Chân năm 1390 dùng súng thần công diệt Chế Bồng Nga trên sông. Đến thời Lê sơ, súng hỏa mai từng được gọi là “súng Giao Chỉ”, được châu Âu ghi nhận như một sản phẩm ưu việt. Đây là bằng chứng rõ ràng chứng minh người Việt sở hữu hỏa khí trước phương tây.

Điểm quan trọng hơn nằm ở nguồn diêm tiêu (KNO3) – thành phần 75% thuốc súng đen, giữ vai trò sống còn với mọi nền quân sự khi đó cho đến hết thế kỷ 19. Theo tài liệu khoa học nghiên cứu Dupouy 1913 ghi nhận 22 mỏ diêm tiêu hoạt động quanh Hà Nội đầu thế kỷ XX, cho thấy Đông Dương là vùng cung nitrat tự nhiên, từ phân dơi – thứ được xem như “vàng trắng chiến lược”. Nhiều bài nghiên cứu quốc tế cũng xác nhận rằng thương mại diêm tiêu châu Á có từ sớm, trong đó Việt Nam nằm trong khu vực giàu nguồn cung.

Hoả cầu phốt pho và hoả hổ có chứa phốt pho của Tây Sơn. Ảnh: NVCC

Nếu chấp nhận giả thiết nguồn phốt pho và diêm tiêu được Tây Sơn sử dụng rộng rãi, các trận đánh như, đánh Manuel Mạn hòe trên sông Sài Gòn, Rạch Gầm – Xoài Mút, Ngọc Hồi – Đống Đa có thể không chỉ dựa trên tốc độ hành quân mà còn từ hỏa lực chủ động, gây cháy lan, thiếu oxy yếu tố làm suy giảm khả năng chiến đấu nhanh chóng. Đây là lập luận mà kỹ sư Thanh chia sẻ, có ý nghĩa nếu đặt trong ngữ cảnh: phốt pho tự bốc cháy khi gặp oxy, tạo hiệu ứng vừa cháy mạnh với vết bỏng đặc chưng như thò tay vào vạc dầu, triệt tiêu nhanh chóng oxy gây mất sức chiến đấu hoặc chết ngạt, là tất cả những điều mà chính sử nhà Nguyễn, nhà Thanh ghi nhận khi đối đầu với hoàng đế Quang Trung.

Kết luận về vũ khí phốt pho của vua Quang Trung đã được Thượng tướng, Viện sĩ, Tiến sĩ AHLLVTND nguyên thứ trưởng bộ quốc phòng Nguyễn Huy Hiệu kiểm tra và với kinh nghiệm bản thân đã gặp phốt pho trong kháng chiến chống Mỹ, tướng Hiệu khẳng định đó là sự thật, quân Tây Sơn sử dụng vũ khí phốt pho.

Với vũ khí phốt pho và với việc sử dụng “hỏa tiễn” tức tên lửa như trong mô tả của sử nhà Thanh về trận Ngọc Hồi, theo kỹ sư Thanh, quân Tây Sơn đã có thể dùng ống phóng như ống hỏa hổ, ống như súng thần công loại nhỏ để bắn hỏa tiễn như ta bắn pháo thăng thiên hay pháo hoa ngày nay từ trên mình voi vì không có sự giật mạnh như súng thần công, quân Tây Sơn còn có thể  dùng cách bắn tên lửa từ trên thuyền chiến nên chiến thuyền của Tây Sơn nhỏ hơn giặc nhưng có thể có 50 – 60 ống phóng hỏa tiễn vì không bị hiệu ứng giật mạnh như pháo,là hỏa lực vượt trội so với quân địch và dễ dàng thiêu cháy tầu chiến bọc đồng với hàng chục pháo của Manuel Mạn Hòe cùng hàng chục tầu khác của các công ty đông ấn phương tây mà được chính sử nhà Nguyễn ghi nhận .

Diêm tiêu – “mẹ của thuốc súng” và cuộc cạnh tranh quyền lực toàn cầu

Các đế quốc phương tây chiếm được rất nhiều thuộc địa trên toàn thế giới là nhờ có vũ khí vượt trội súng pháo, để súng pháo hoạt động được phải có thuốc súng mà đến hết thế kỷ 19 chỉ có thuốc nổ đen là thuốc súng duy nhất với thành phần 75 % diêm tiêu. Diêm tiêu được hình thành ở vùng khí hậu nóng ẩm từ phân dơi ở miền đông Ấn Độ và Đông Nam Á. Các nghiên cứu quốc tế từ các đại học danh tiếng nhất tại Mỹ và châu Âu chỉ ra rằng các công ty Đông Ấn phương tây được các nước Anh, Pháp, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Hà Lan lập ra để đảm bảo nguồn nguyên liệu chiến lược diêm tiêu tức sức mạnh cơ bản để các nước này trở thành đế quốc toàn cầu. Tất nhiên vì thế giá trị của phân dơi là rất cao, theo thông tin chính thức từ viện nghiên cứu chiến lược Pháp: 1 kg phân dơi có giá tới 0,4 kg vàng. Theo thông tin từ wikipedia và các sử liệu chính thức phương tây, các công ty Đông Ấn Phương Tây có quân đội riêng, chính các công ty này đánh chiếm những thuộc địa rộng lớn khắp thế giới, cụ thể như công ty Đông Ấn Anh có quân đội riêng gấp đôi quân đội hoàng gia Anh, đã đánh chiếm toàn bộ Ấn Độ và chỉ bàn giao lại cho hoàng gia Anh vào cuối thế kỷ 19.  

Bắn hoả tiễn phốt pho trên voi không làm voi giật mình, quân Tây Sơn nấp sau cuộn rơm tiến đánh Ngọc Hồi. Ảnh: NVCC

Ở góc nhìn này, tác giả tài liệu gợi ý một khả năng: Đông Nam Á, bao gồm Việt Nam, từng là nguồn cung nitrat ( diêm tiêu) quan trọng, và việc phương Tây tìm cách mở rộng ảnh hưởng vào khu vực không  vì thương mại hàng hóa thường thấy như trà, tơ lụa, mà chính là vì nguyên liệu chiến lược sống còn diêm tiêu, mẹ của thuốc súng. Theo kỹ sư Vũ Đình Thanh, Bá Đa Lộc – Pierre Pigneau de Behaine được xác nhận là giáo sĩ thuộc Hội truyền giáo Paris, có vai trò ngoại giao giữa Pháp và Đại Việt. Theo thông tin từ Wikipedia hội truyền giáo Paris nằm trong công ty Đông Ấn Pháp.

Bách khoa Britannica ghi nhận năm 1782 Nguyễn Ánh từng lánh nạn trên đảo Kah Kut do Pháp kiểm soát gần Phú Quốc, từ đó hình thành mối liên kết chính trị quân sự. Dựa vào dòng tư liệu này, tác giả cho rằng các công ty Đông Ấn Pháp, Hà Lan, Bồ Đào Nha từng có lực lượng đánh thuê hỗ trợ Nguyễn Ánh trở lại Gia Định. Trận đánh Manuel Mạn Hòe một nhân vật được mô tả chỉ huy tàu đồng phương Tây được ghi lại như thất bại nặng nề, khi thủy quân Tây Sơn thiêu rụi hạm đội bằng hỏa công.

Đáng chú ý không phải ở chỗ đặt phương Tây đối lập Việt Nam, mà là nhấn mạnh sự tự tin, sáng tạo trong chiến lược quân sự của Tây Sơn – yếu tố khiến một lực lượng bản địa có thể đánh bại nhiều đạo quân mạnh, từ Xiêm La đến quân Thanh, đến lực lượng quân sự của các công ty Đông Ấn.  Đây cũng là thông điệp kỹ sư Thanh muốn truyền tải: “lịch sử không chỉ nên được nhớ bằng bi tráng, mà còn bằng sự tự hào về trí tuệ và công nghệ của người Việt”.

Một cách nhìn mới, bổ sung cho lịch sử

Đô đốc, bá tước đế chế Rosily (tên khắc ở khải hoàn môn) chỉ huy các công ty Đông Ấn đánh Đại Việt (theo wikipedia). Ảnh: NVCC.

Nhìn lại bối cảnh lịch sử cuối thế kỷ XVIII, Đại Việt không tồn tại tách biệt mà đứng trong dòng chảy cạnh tranh quyền lực khu vực, nơi các thế lực Xiêm, Thanh và thương nhân, giáo sĩ phương Tây, các công ty Đông Ấn Phương Tây,  cùng đan xen lợi ích. Một số ghi chép quốc tế như Britannica đề cập việc Nguyễn Ánh từng rút về đảo Kah Kut do Pháp kiểm soát, mở ra giả thiết rằng liên hệ giữa lực lượng châu Âu với nội tình Đại Việt có thể đã xuất hiện sớm hơn thường được nhắc trong sử phổ thông. Bên cạnh đó, mô tả trận hải chiến liên quan Manuel Mạn Hòe – nhân vật được ghi lại có gốc gác phương Tây – trở thành tư liệu để nhiều nhà nghiên cứu đối chiếu khi khảo sát sức mạnh hỏa công và thủy chiến Tây Sơn.

Giả thuyết về sự tham dự của lực lượng phương Tây trong chiến sự Gia Định không nhằm khẳng định một kịch bản lịch sử thay thế, mà đặt ra hướng tiếp cận rộng hơn trong nghiên cứu: Tây Sơn không chỉ nội chiến với Nguyễn Ánh hay quân Thanh, mà còn có thể va chạm với dòng chảy thương mại vũ khí và ảnh hưởng thuộc địa đang lan vào châu Á. Việc đối chiếu tư liệu, khảo cổ mảng vũ khí, phân tích dấu vết súng thần công, hay so sánh ghi chép ngoại sử trở thành nền tảng để mở rộng thảo luận học thuật một cách thận trọng và khoa học.

Kỹ sư Thanh trong đoàn các nhà khoa học Nga và đăng ký sáng chế hoả dược Tây sơn. Ảnh: NVCC

Hướng tiếp cận này đem lại khả năng đặt Tây Sơn vào khung chiến tranh toàn cầu giai đoạn đầu cận đại – nơi thuốc súng, nitrat và công nghệ hỏa khí quyết định cục diện hơn chỉ là tương quan quân số. Những nghiên cứu tiếp theo nếu làm sáng tỏ được mức độ hiện diện của lực lượng châu Âu trong vùng Gia Định giai đoạn này, lịch sử Việt Nam có thể được nhìn nhận đầy đủ và đa chiều hơn – với Tây Sơn như một chủ thể tương tác trong hệ thống quyền lực rộng lớn, chứ không chỉ thuần nội chiến.

Những dẫn chứng về vai trò diêm tiêu Việt Nam, khả năng Tây Sơn sử dụng hỏa dược phốt pho, hay giả thiết liên quân phương Tây liên quan trong chiến sự Gia Định – đều là chất liệu thảo luận học thuật, góp phần khuyến khích giới nghiên cứu tiếp tục khảo cổ, phân tích mẫu vật, đối chiếu văn bản quốc tế.

Điều lớn nhất mà lịch sử để lại cho thế hệ hôm nay không chỉ là những chiến thắng hiển hách, mà còn là bài học về nội lực dân tộc: khi biết tận dụng tài nguyên, sáng tạo công nghệ, đoàn kết lòng người – đất nước nhỏ hoàn toàn có thể vượt bão lớn. Lịch sử không chỉ để kể lại, mà để hiểu rằng người Việt từng có thời đứng ngang hàng trong cuộc chạy đua công nghệ quân sự toàn cầu.

Từ các mỏ diêm tiêu cổ, từ ánh lửa Ngọc Hồi, từ vũ khí có thể là kết tinh của phốt pho và nhựa thông  – mỗi chi tiết, dù là manh mối, cũng góp phần dựng lên bức tranh rộng hơn về năng lực sáng tạo của tổ tiên. Đó là lịch sử khiến chúng ta biết trân trọng và phát huy giá trị khoa học – độc lập – tự cường cho tương lai./.